Hindistan’ın Tamilnadu eyaletinde, 46 yaşındaki bir adam daima ereksiyon şikayetiyle acil servise başvurduğunda tabipler başlangıçta şaşkına döndü. Adam, eşiyle cinsel ilgiye girmeden evvel ereksiyon sorununu gidermek için sildenafil – daha çok Viagra olarak bilinen ilaç – kullanmıştı.
İlacı önerilen dozlarda almasına karşın, bir türlü sorunu geçmiyordu. Daha sonra tabipler adamın cinsel alakadan evvel bol ölçüde nar suyu içtiğini öğrendi. Hastaya tesirleri dengelemek için bir enjeksiyon yapıldı ve bundan sonra nar suyundan uzak durması tavsiye edildi.
Çünkü nar suyu, farkında olmadan aldığı ilacın tesirini güçlendirmişti. Bu olay, yediğimiz yiyeceklerin ilaçlarla öngörülemeyen biçimlerde etkileşime girebileceğinin sadece bir örneği.
Tıp literatüründe, yiyeceklerle ilaçların birleşerek tuhaf ya da kaygı verici yan tesirlere yol açtığını anlatan pek çok olay yer alıyor.
Bunların birden fazla kişisel yahut küçük kümeler halinde rapor edilmiş olsa da, artık yiyeceklerin, içeceklerin ve bitkilerin ilaçlarla bedenimizde nasıl etkileştiğini açıklayan bilimsel çalışmalar da giderek artıyor.
Örneğin greyfurtun, pek çok ilacın tesirini artırdığı, yan tesirlerinin riskini yükselttiği ya da olağan dozları bile toksik hale getirebildiği uzun vakittir biliniyor.
Lif açısından güçlü besinler ise birtakım ilaçların aktifliğini azaltabiliyor. İlaçlar ekseriyetle onlarca yıllık geliştirme ve test kademesinden geçerek inançlı ve tesirli oldukları kanıtlandıktan sonra piyasaya çıkıyor. Lakin piyasada binlerce farklı ilaç var ve bunların milyonlarca çeşit yiyecekle birleşme ihtimali mevcut.
Bilimsel derlemeler, yiyeceklerle ilaçların etkileşiminin inançlı ve tesirli tedavi açısından önemli bir tehdit oluşturabileceğini gösteriyor.
Uzmanlar bu etkileşimleri sistemli formda takip etmeye yeni başlıyor ve hatta kimileri bu bileşimlerden yararlanarak ilaçların tek başına olduğundan daha tesirli kullanılabileceğini umuyor.
California’daki Western University of Health Sciences’ta eczacılık profesörü Patrick Chan, “Çoğu ilaç yiyeceklerden etkilenmez” diyor.
Ancak yiyeceklerden etkilenen muhakkak ilaçlar olduğunu söyleyen Chan, “İşte dikkat etmemiz gerekenler bunlar” diye devam ediyor.
ABD Besin ve İlaç Dairesi (FDA) ve Avrupa İlaç Ajansı, ilaçların yiyeceklerden nasıl etkilendiğini test etmeyi zarurî kılıyor.
Bunun için deneklere ya aç karnına ya da yüksek kalorili, yağlı bir öğün sonrası ilaç veriliyor.
Bu öğün tipik olarak tereyağlı iki dilim kızarmış ekmek, iki dilim kızarmış pastırma, iki kızarmış yumurta, biraz patates kızartması ve büyük bir bardak tam yağlı süt içeriyor.
Ama elbette tüm ihtimalleri test etmek imkansız.
Belgrad’daki Beslenme ve Metabolizma Araştırma Mükemmeliyet Merkezi’nde araştırmacı olan Jelena Milešević, insan metabolizmasının çok karmaşık olduğunu söylüyor:
“Adeta küçük bir fabrika üzere; çok sayıda girdi ve çok sayıda çıktı var.”
D vitamininin ilaçlarla nasıl etkileştiğini ve aksine ilaçların D vitaminine nasıl tesir ettiğini araştıran Milešević, bedenin, yiyeceklerin ve ilacın tüm kimyasal yansımaları bir ortaya geldiğinde “devasa bir tablo ortaya çıktığını ve bunları birbirinden ayırmanın çok güç olduğunu lisana getiriyor.
Yiyecekler ilaçları iki formda etkileyebiliyor: İlacın etken hususuyla direkt etkileşime girebilir ya da bedenin ilaca verdiği yansıyı değiştirebilir.
Bazı yiyecek-ilaç etkileşimleri 1980’lerden beri biliniyor.
Greyfurt ve kızılcık
En bilinen örnek, greyfurt ve greyfurt suyunun ilaçlarla etkileşimi.
Greyfurt; kolesterol düşürücü statinler, yüksek tansiyon için kullanılan nifedipin ve felodipin, organ nakli sonrası bağışıklık sistemini baskılamak için verilen siklosporin ve dünya genelinde yaygın kullanılan birçok ilaçla etkileşir.
Greyfurt ayrıyeten kimi ilaçların kana daha fazla karışmasına neden olur ve bu da dozun tesirini yükseltir.
Mesela sıtma tedavisinde kullanılan artemether ve praziquantel üzere ilaçlarla, HIV tedavisinde kullanılan saquinavir üzere antivirallerde bu durum görülür.
Bunun nedeni, ilaçların parçalanmasından sorumlu olan “sitochrome P450 3A4” isimli enzimi baskılaması.
Bu durumda ilaçlar bedende birikerek zehirli düzeylere ulaşabilir.
Aynı şey Viagra olarak bilinen sildenafil için de geçerli.
Portekiz’deki Coimbra Üniversitesi’nde İlaç-Bitki Etkileşimleri Gözlemevi’ni yöneten Maria da Graça Campos, “Bu enzim devre dışı kaldığında ilaçlar bedende daha uzun mühlet kalır ve konsantrasyonları çok zehirli düzeylere çıkabilir” diyor.
Ayrıca meyve sularının tesiri de ekseriyetle daha güçlü. Zira ağırlaştırılmış halde olduklarından ilaçlarla etkileşime giren hususları daha fazla içerirler. Birebir halde kızılcık (cranberry) suyunun da birtakım kan sulandırıcı ilaçlarda kullanılan etken unsur varfarin ile etkileştiği düşünülüyordu.
Çok sayıda olayda, kızılcık suyu içen hastaların yahut Şükran Günü yemeğinden kalanlarla günlerce kızılcık sosu tüketen bir bireyde, varfarin’in kanı sulandırıcı tesirinin arttığı gözlenmişti. Lakin klinik deneyler ve sistematik incelemeler, olağan seviyede kızılcık tüketiminin varfarin ile etkileşmediğini ortaya koydu.
Yine de bu alandaki en çok atıf yapılan çalışmalardan birinin, kızılcık suyu üreten bir firma tarafından finanse edilmiş olması dikkat alımlı.
Kanada’daki McMaster Üniversitesi’nde klinik farmakoloji ve toksikoloji yöneticisi Anne Holbrook bu mevzuyla alakalı olarak “Literatürün büyük kısmı, bariz etkenleri göz arkası eden düşük kaliteli hadise raporlarından oluşuyor” diyor.
Sağlıklı sonuçlara ulaşmak için, yüzlerce hastanın yalnızca varfarin aldığı ve öteki kümenin hem varfarin hem de standartlaştırılmış kızılcık eserleri aldığı randomize klinik denemelere muhtaçlık olduğunu söylüyor.
2011’de ABD Besin ve İlaç Dairesi, varfarin kullananlar için kızılcıkla ilgili ikazları ilaç rehberinden çıkardı.
Ancak İngiltere Ulusal Sıhhat Servisi (NHS) hala varfarin kullananların kızılcık suyundan uzak durması gerektiğini söylüyor.
Bitki çayları
Aynı halde meyan kökü de birtakım ilaçların parçalanmasında vazifeli enzimleri etkileyerek ilaçlarla etkileşiyor. Bu durum kalp hastalıklarında kullanılan digoksin ve birtakım antidepresanlar için geçerli. Lakin yapılan araştırmalar, meyan kökünün birden fazla durumda klinik açıdan manalı bir yan tesire neden olmadığını gösteriyor.
Chan’a nazaran tüm bunlar, yiyecek-ilaç etkileşimlerinin “tamamen vardır ya da yoktur” halinde anlaşılmaması gerektiğini gösteriyor.
“İlaç etkileşimlerini siyah-beyaz göremeyiz. Etkileşimler hafif, orta ya da önemli olabilir.”
2017’de da Graça Campos, artrit tedavisi gören bir hastanın önemli ağrılar ve kansızlıkla hastaneye kaldırıldığı hadiseyi anlattı.
Hasta tıpkı vakitte enginar çayı içmişti. Enginardaki birtakım hususlar, artrit ilacı kolşisin ve diyabet ile hipertansiyon için aldığı ilaçlarla etkileşime girerek karaciğerinde toksik bir birikime yol açmıştı.
“Durum hakikaten çok kötüydü” diyor Campos.
“Başlangıçta karaciğer nakline muhtaçlık duyabileceğini düşündük. Çok karmaşıktı.”
Hasta bizatihi ve büsbütün güzelleşti. Bitkisel çaylar ve özler, klasik tıpta sık kullanılsa da güçlü tesirleri olmasına karşın gereğince denetlenmiyor.
Aynı formda zerdeçal ve yosun bazlı destekler de kimi kanser ilaçlarıyla etkileşerek karaciğerde çok toksisiteye neden olabiliyor.
Zerdeçal ayrıyeten kan sulandırıcıların ve diyabet ilaçlarının tesirini artırabiliyor.
Sarı kantaron çiçeği özleri ise antidepresanlar, birtakım anksiyete ilaçları, doğum denetim hapları ve kimi kemoterapi ilaçlarıyla etkileşiyor.
Campos, “İnsanların şunu anlaması çok kıymetli: Bitkiler de çok önemli etkileşimlere yol açabilir” diyor.
Ancak tekrar de bu çeşit etkileşimlerin kalıcı ve yaygın mı, yoksa tekil mi olduğunu görmek için daha fazla klinik araştırmaya gereksinim var.
Dozlar için doktora danışılmalı
Etkileşimler her vakit ilaçları daha güçlü ya da daha tehlikeli hale getirmiyor. Bazen de tesirlerini zayıflatabiliyor.
Varfarin ile ilgili en bilinen durum, yeşil yapraklı sebzelerde bol bulunan K vitamini ile etkileşimi.
Varfarin, K vitaminiyle birleştiğinde tesiri azalır. Bu da hastaların yeşil sebzelerden büsbütün uzak durması gerektiği manasına gelmez, fakat tedavi dozlarının kişinin diyetine nazaran ayarlanmasını gerektirir.
Chan, “Siz benden çok daha fazla yeşil zerzevat yiyorsanız, hekiminiz sizin varfarin dozunuzu muhtemelen artırır” diyor.
Bazı antidepresan çeşitleri (monoamin oksidaz inhibitörleri – MAOI) kullanan hastalara ise çoklukla fermente yiyeceklerden ve yıllanmış peynirlerden uzak durmaları tavsiye edilir. Zira bu yiyeceklerde yüksek ölçüde tiramin bulunur.
MAOI ilaçları bedenin tiramini parçalama yeteneğini azaltır ve bu da tansiyon yükselmesine yol açabilir.
Süt, yoğurt ve peynir üzere süt eserleri kimi antibiyotikleri (örneğin siprofloksasin ve norfloksasin) sindirim sisteminde emilmeden engelleyebilir. Buna “peynir etkisi” denir.
Lif açısından güçlü yiyecekler de misal formda davranabilir. Zira bağırsaklarda süt eserlerinin yahut liflerin molekülleri, ilaç moleküllerine adeta “sarılır” ve onların kana geçmesini maniler.
“İlaç kana bile geçmez, zira bağırsaklarda süt eserleri molekülleri ilaca bağlanır ve bağırsakta takılı kalır” diyor Chan.
Çözüm ise kolay: Hastalar süt eserlerini ilaçtan 2-4 saat evvel ya da sonra tüketmeli.
Chan, “Süt ve peynirinizi yiyebilirsiniz, fakat ilacı birebir anda almayın” diye uyarıyor.
Veri tabanı üzerinden çalışılıyor
Bütün bu etkileşimler korkutucu görünebilir. Fakat işin umut verici istikametleri de var. Birtakım araştırmacılar, yiyeceklerin ve içeceklerin ilaçlarla etkileşimini ilaç tedavisini daha tesirli kılmak için kullanmaya çalışıyor.
Örneğin birtakım onkologlar, yiyeceklerin kanser ilaçlarıyla etkileşimini inceleyerek tedaviyi daha güçlü hale getirmeyi hedefliyor.
Boston’daki Harvard Tıp Fakültesi’nden hücre biyoloğu Lewis Cantley, hücre büyümesini düzenleyen ve kimi kanser ilaçlarını amaç aldığı bir yolun, düşük şekerli beslenme ile daha güzel reaksiyon verdiğini keşfetti.
Cantley, “İnsanlar yüz binlerce yıl boyunca et ve çiğ sebzelerle beslendi; bunlar yemekten sonra kan şekerini süratle yükseltmez” diyor.
Ona nazaran, geçmişte kanserin daha az görülmesinin nedeni bu olabilir.
Son 50 yılda kanser hadiselerinin artışı ise süratli karbonhidrat tüketimindeki büyük yükselişle temaslı olabilir.
2018’de yaptığı deneylerde Cantley, düşük karbonhidratlı, et ve zerzevat yüklü ketojenik diyet uygulanan farelerde birtakım kanser ilaçlarının daha tesirli çalıştığını gözlemledi.
Cantley, Artık kendi şirketi olan Faeth Therapeutics aracılığıyla insanlarda küçük çaplı denemeler yapıyor.
New York’taki Memorial Sloan Kettering Kanser Merkezi’nde de misal denemeler endometriyum kanseri olan bayanlarla sürüyor. Lakin en büyük zorluk, yiyecek-ilaç etkileşimlerinin çok fazla olması.
Bu nedenle Milešević, bilgisayar biyologlarıyla birlikte tüm bu bilgileri bilimsel literatürden toplayarak tertipli bir data tabanı oluşturdu.
Bu sayede klinik araştırmaları yürütenlerin etkileşimleri daha kolay takip edebilmesi hedefleniyor.
Madrid’deki IMDEA Besin Enstitüsü’nden hesaplamalı biyolog Enrique Carrillo de Santa Pau “Kolay olacağını sandık fakat çok zordu, en baştan başlamak zorunda kaldık” diyor.
Sonunda milyonlarca etkileşimi derleyerek yeni bir platform kurmayı başardılar.
Karmaşık bir tablo kelam konusu ve hala çözülmeye çalışılıyor. Lakin gelecekte tabiplerin ilaç tedavisine uygun diyetler önerebilmesi mümkün olabilir.
Şimdilik ise Viagra ile nar suyundan uzak durmak en yeterlisi.
