Kandilli Rasathanesi’ne nazaran Türkiye’de son üç bin yılda, başta Marmara denizi olmak üzere Karadeniz’den Ege’ye tüm kıyılarda 90’dan fazla tsunami meydana geldi.
UNESCO’ya nazaran söz, Japonca tsu (liman) ve nami (dalga) sözlerinin birleşiminden oluşuyor.
Depremlerin yanında su altındaki volkanik patlamalar, deniz içindeki heyelanlar ve nadiren de olsa meteor düşmesi üzere sebeplerle tsunamiler oluşabiliyor.
BBC Türkçe’nin sorularını birlikte yanıtlayan Boğaziçi Üniversitesi Kandilli Rasathanesi ve Sarsıntı Araştırma Enstitüsü (KRDAE) Müdürü Prof. Dr. Nurcan Meral Özel ve Bölgesel Sarsıntı ve Tsunami İzleme Merkezi Deniz Bilimleri Koordinatörü Dr. Tuğçe Ergün, Türkiye’nin “aktif tektonik yapısı nedeniyle tsunami açısından risk taşıyan üç ana denizel bölgeye” sahip olduğunu söylüyorlar.
İkili, bu bölgeleri Marmara Denizi, Ege Denizi ve Doğu Akdeniz olarak sıralıyorlar.
“Bu bölgelerdeki tsunami tehlikesi; fay kaynaklı dikey yer değiştirmeler, denizaltı heyelanları ve kıyıya yakın sığ sarsıntılar üzere düzeneklerle ilişkili” diye ekliyorlar.
Türkiye’nin yakın tarihinde başta Ege olmak üzere tüm kıyılarının tsunamilerden etkilendiğini ortaya koyan araştırmalar var.
BBC Türkçe’ye konuşan UNESCO Kuzey Doğu Atlantik ve Akdeniz Tsunami İkaz Sistemi Lideri Prof. Dr. Ahmet Cevdet Yalçıner, tarihte görülen tsunamilerden de yola çıkarak, Türkiye kıyılarındaki mümkün bir tsunaminin dalgaların onlarca metre yükseldiği Japonya’dan farklı olarak “en fazla beş-altı metrelik” dalgalar oluşturabileceğini belirtiyor.
Peki Türkiye’de tsunami riskiyle ilgili neler biliniyor, geçmiş tsunami dataları bu bahiste neler söylüyor? BBC Türkçe uzmanlara sordu.
Ege Denizi: ‘Dalgalar bir saat içinde İzmir, Aydın, Muğla’ya ulaşabilir’
Londra Merkezli Royal Geographical Society’ye nazaran Ege Denizi’nde yılda ortalama 20 binden fazla zelzele gerçekleşiyor.
Kandilli Rasathanesi’nden Prof. Dr. Nurcan Meral Özel ve Dr. Tuğçe Ergün, Ege Denizi’nin “Helenik Yay boyunca yer alan etkin dalma-batma zonu ve olağan fay sistemleri nedeniyle yüksek tsunami tehlikesi” taşıdığını belirtiyorlar.
Dalma-batma, yerkabuğunun katmanlarının ısı farkı üzere nedenlerle aşağı ve üst taraflı hareketlerini tanım ediyor.
İki uzman, “Girit Adası açıklarında meydana gelebilecek 7 ila 7,7 büyüklüğündeki karşıt fay kaynaklı zelzeleler, İzmir, Aydın, Muğla üzere batı kıyılarımıza yaklaşık 1 saat içinde ulaşabilecek tsunami dalgalarına neden olabilir” diye ekliyorlar.
M.Ö. 365 yılında Girit yakınlarında meydana gelen büyük zelzelenin Doğu Akdeniz genelinde yıkıcı tsunamiye neden olduğunu vurguluyorlar.
Prof. Dr. Özel ve Dr. Ergün, “Bu bölgedeki tsunami üretimi hem ana fay düzlemi üzerindeki dikey hareketler hem de heyelanlar yoluyla gerçekleşebiliyor” diyorlar.
Bölgede yakın tarihe kadar da çok sayıda tsunami yaşandığını gösteren kayıtlar var.
Kandilli Rasathanesi Bölgesel Sarsıntı – Tsunami İzleme ve Kıymetlendirme Merkezi’ne nazaran bölgede tsunami üreten görece sarsıntılar ortasında 1956 yılında Güney Ege’de meydana gelen Amorgos sarsıntısı var.
Buna nazaran zelzelenin akabinde tsunami dalgası Fethiye’de 1 metreye ulaştı.
Tsunamiye neden olduğu bilinen bir öbür sarsıntı, 21 Temmuz 2017 tarihli Gökova Körfezi sarsıntısı.
6,6 büyüklüğündeki Kos Adası sarsıntısından sonrasında Bodrum kıyılarında 30-40 cm dalga yüksekliği gözlendi ve tsunami nedeniyle kısmi su baskınları meydana geldi.
Merkeze nazaran, araçların sürüklendiği Gümbet’te yapılan saha çalışmalarında tsunami tırmanma yüksekliğinin 1,9 metreye kadar çıktığı belirlendi.
30 Ekim 2020’de Ege Denizi’nde Sisam adasının kuzeyi ile Doğanbey – İzmir açıkları ortasında meydana gelen 6,9 büyüklüğündeki zelzele bilhassa Seferihisar ve Urla’da tesirli olan bir tsunami meydana getirdi.
Seferihisar’ın Sığacık mahallesinde tsunami nedeniyle bir kişi hayatını kaybetti, konutlardan marinaya ve teknelere çok sayıda yapı hasar aldı.
O periyot, Sığacık Körfezi ve etrafında Prof. Dr. Ahmet Cevdet Yalçıner önderliğinde gerçekleştirilen saha araştırmasında Akarca mevkiinde 3,8 metreye yakın tsunami tırmanma yüksekliği tespit edildi.
Prof. Dr. Ahmet Cevdet Yalçıner, beklenen tsunamilerin, geçmişte olduğu üzere, daha çok kıyılardaki limanlar, yolcu terminalleri ve kıyı tesisleri üzere yerlerde ziyan verici tesir yapabileceğini öngörüyor.
Buna rağmen, tarihî bilgilere bakarak tsunamilerin gerçekleşme sıklığı açısından bir iddiada bulunmanın güç olduğunu söylüyor.
Yalçıner, “Marmara’da son iki bin yılda 35 adet tsunami olduğunu biliyoruz. Tsunamiler peş peşe yakın aralıklarla ya da yüz yıl üzere uzun aralıklarla da olabilir. Onun için de muhakkak sabit bir oluşma aralığı veremeyiz” diyor.
Kandilli Rasathanesi: ‘Marmara Denizi’nde mahallî olarak 2 metreyi aşan dalga yükseklikleri gözlenebilir’
Prof. Dr. Özel ve Dr. Ergün’ün verdiği bilgiye nazaran, Marmara Denizi’nde, Kuzey Anadolu Fayı’nın (KAF) denizaltındaki segmentleri tsunami açısından risk oluşturuyor.
Bunlar Yalova-Çınarcık, Orta Marmara ve Tekirdağ segmentleri olarak sıralanıyor.
İki bilim insanı, bu segmentlerin 7 ve üzeri büyüklüklerde sarsıntılar üretme potansiyeline sahip olduğunu belirtiyorlar.
“İstanbul açıklarındaki bu segmentlerin yüzeye yakın olması ve fayın sığ derinlikte kırılması tsunami oluşumu açısından değerli bir risktir” diye ekliyorlar.
Prof. Dr. Özel ve Dr. Ergünür, Kandilli Rasathanesi tarafından yapılan sayısal modellere nazaran Marmara Denizi’nde lokal olarak 2 metreyi aşan dalga yükseklikleri gözlenebileceğini söylüyorlar.
Yakın tarihli büyük sarsıntılarda Marmara Denizi’nde tsunamiler gerçekleşmişti.
Kandilli Rasathanesi’ne nazaran, 17 Ağustos 1999 İzmit Sarsıntısının bir heyelanı tetiklemesi sonucu, Tütünçiftlik ve Hereke dolaylarında 2,6 m; Değirmendere’de de 2,9 metreye varan tsunami dalgaları oluştuğu araştırmalarla tespit edildi.
Doğu Akdeniz: ‘7 ve üzerindeki zelzeleler güneydoğu kıyılarında tsunami üretebilir’
Türkiye’nin tsunami riski olan kıyılarının bir kısmı de Doğu Akdeniz’de.
Prof. Dr. Özel ve Dr. Ergünür, Doğu Akdeniz’deki Kıbrıs Yayı ve Levant Fay Zonu’nun Türkiye’nin güney kıyıları açısından tsunami üretme potansiyeline sahip olduğunu söylüyorlar.
Levant Fay Zonu, Kızıldeniz’den Türkiye’ye kadar uzanıyor ve uzunluğu bin kilometreyi geçiyor.
Kıbrıs Yayı ise Akdeniz’in en doğusunda Kıbrıs’ın güney kısımlarını saran yay biçimindeki fay çizgisini tanım ediyor.
İki bilim insanı, 7 ve üzeri büyüklüğünde zelzelelerin, güneydoğu kıyılarında lokal olarak tesirli tsunami dalgalarına neden olabileceği konusunda uyarıyor.
Ayrıca, “sismik olarak tetiklenen denizaltı heyelanlarının da tsunami oluşumunda büyük rol oynayabileceğini” vurguluyorlar.
‘Kıyı bölgelerinde erken ikaz sistemleri artırılmalı, risk haritaları güncellenmeli’
Prof. Dr. Özel ve Dr. Ergün, tsunami oluşumunda en tesirli düzeneklerin ekseriyetle aksi ve olağan faylanmalar olduğunu belirtiyorlar.
Ters ve olağan tabirleri fay boyunca iki levhanın birbirine nazaran hareketini tasvir ediyor.
“Yanal atımlı faylar, özellikle Marmara Denizi üzere kapalı havzalarda direkt büyük dalga üretmese de, dolaylı olarak denizaltı heyelanlarını tetikleyerek değerli tsunami dalgaları oluşturabilir” diyorlar.
İkili bu nedenle tsunami risk değerlendirmelerinin “yalnızca fay tipiyle değil, yer morfolojisi ve heyelan potansiyeliyle birlikte”ele alınması gerektiğini söylüyor.
İki bilim beşerinin verdiği bilgiye nazaran, Türkiye’de tsunamiye karşı alınan tedbirler üç ana bileşeni kapsıyor: Erken ikaz altyapısı, alanda fizikî yönlendirmeler ve sinyalizasyon, ve toplum temelli farkındalık/tatbikat çalışmaları.
Kandilli Rasathanesi ve Sarsıntı Araştırma Enstitüsü (KOERI), tsunami izleme, kıymetlendirme ve ikaz vazifesini Türkiye ismine yürüten, IOC/UNESCO tarafından akredite edilmiş bir Tsunami Servis Sağlayıcısı (TSP) olarak faaliyet gösteriyor.
Enstitü, 5,5 ve üzeri büyüklükteki zelzeleler sonrasında tsunami potansiyelini tahlil ederek, gerekli durumlarda bilgi yahut ihtar düzeylerinde bildiriler üretiyor ve ilgili kurumlara iletiyor.
28 deniz düzeyi müşahede istasyonu entegre bilgi sağlayarak bu tahlilleri destekliyor.
Prof. Dr. Özel ve Dr. Ergün, 2025 yılında Marmara Denizi’nde Kuzey Anadolu Fayı’nın kritik segmentlerine yerleştirilen 8 adet deniz tabanı sismometresi (OBS) sayesinde, deniz altını daha yakından izlemenin mümkün olduğunu söylüyor.
Türkiye’nin içinde olduğu bölgeyi kapsayan tsunamiye hazırlık uğraşlarının değerli bir ayağını UNESCO takviyeli memleketler arası CoastWAVE Projesi oluşturuyor.
Bu proje Türkiye’nin yanında Malta, Kıbrıs, Yunanistan, Mısır, Fas ve İspanya’da tespit ve uyarından bilinçlendirmeye çalışmalar yapılıyor. Bu çalışmaları tamamlayan idarelere “Tsunamiye Hazır Topluluk” statüsü veriliyor.
Bu çalışmalar için İstanbul’un Büyükçekmece ilçesi pilot bölge olarak seçilmişti.
Prof. Dr. Özel ve Dr. Ergün, ilçede tsunami modelleme çalışmalarından tahliye yollarının planlanmasına, tabela ve siren sistemlerinin kurulmasından halk iştirakiyle tatbikatlara değerli hazırlıklar yapıldığını söylüyor.
Süreç sonunda ilçe “Tsunamiye Hazır Topluluk” statüsü aldı.
İkili, kıyı bölgelerinde, erken ihtar sistemlerinin arttırılmalısını, toplum şuuru oluşturulmasını, tsunami risk haritalarının güncellenmesini ve tertipli olarak tahliye planları ve tatbikatların düzenlenmesini tavsiye ediyor.
