Sansür gölgesinde değişen bir film, üç usta sanatçı: Karanlık dünya

Bir sanat yapıtı, üç usta sanatçı: Büyük Türk ozanı Âşık Veysel, Cumhuriyetimizin yetiştirdiği büyük ressamlardan, şair ve müellif Bedri Rahmi Eyüboğlu ve Türk sinemasının ters direktörlerinden Metin Erksan. Bu üç sanatkarın yolu, 1950’lerin başında, Âşık Veysel’in çocukluğundan tanınmış bir halk ozanı oluşuna kadar gelen hikayesini anlatan “Karanlık Dünya” sinemasıyla kesişiyor.

Âşık Veysel rol alıyor, Bedri Rahmi Eyüboğlu senaryosunu kaleme alıyor, Metin Erksan da direktör koltuğunda oturuyor. Buraya kadar her şey “normal” seyirde ilerliyor.

ODAĞI KAYAN ANLATI

Film, toplumsal gerçekçi bir anlayışla Sivas’ın Sivrialan ve Nevşehir’in Ürgüp ilçesinde çekilmiş. Sinema, Âşık Veysel’in hikayesini, melodramatik bir gönül kıssasıyla anlatsa da imal sürecinden itibaren başlayan müdahalelerle devrin ziraî kalkınma ve kırsal çağdaşlaşma siyasetlerine uygun olarak yine kurgulanmış ve sinemanın anlatısı istikamet değiştirmiş.

İşte tam bu etapta Salt Galata’da ziyarete açılan “Karanlık Dünya” standı, sinemanın bu karmaşık dönüşüm sürecini, değiştirilmiş versiyonlarını, tartışmaları, söylentileri, çelişen tanıklıkları arşiv materyalleriyle ele alarak Türk sinemasının “sansür”le karanlıkta kalmış bir periyoduna ışık tutma gayesini güdüyor. Sanatçı Mike Bode ile senarist Caner Yalçın’ın araştırmasına dayanan stant, Salt’tan Gülce Özkara tarafından programlanmış.

Filmin uğradığı müdahaleler ile ilgili Erksan’ın tabirlerine nazaran anlatısı beklenmedik formda istikamet değiştirir. Sinemada, Hudson tarlalarındaki biçerdöverlere ilişkin imajlar ile sonradan İstanbul’un çeperlerinde çekildiği söylenen okul ve dispanser sahneleri, Erksan’ın sözüne nazaran, Amerikan Haberler Merkezi’nden (United States Information) alınmış. Nedeni ise ülküleştirilmiş bir köy imgesi sunmak. Bu eklemeler, Âşık Veysel’in yaşamöyküsünü art plana itmiş ve sineması devrin iktidarının bir propaganda aracına dönüştürmüş.

Yapımcı Atlas Film’in kurguda yaptığı değişikliklerin akabinde sinema, “Âşık Veysel’in Hayatı” ismiyle 31 Aralık 1953’te vizyona girmiş. Sinemanın sırf ismi değil, tüm anlatısı değişmiş.

SES KAYITLARI, YENİ İMAJLAR

Sergide Ankara’daki Merkez Sinema Denetim Komisyonu’nun Aralık 1952–Kasım 1953 tarihli üç raporunda bildirdiği sansür kararlarını görüyoruz. Raporlarda hangi sahnelerin sakıncalı görüldüğü belirtilmiyor, “toplumun kusursuz bir biçimde temsil edilmesi kaygısı” öne çıkarılıyor. Stantta, Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun 1952’de resmettiği Âşık Veysel tablosu, Karanlık Dünya sinemasının o dönemki afişi, sinemanın uğradığı müdahale ve dönüşümlerin, kopyalar ortasındaki farklılıkların gösterildiği senaryo, bir dizi görüntü yerleştirmesi ile birlikte, standın araştırma sürecinde Mimar Sinan Hoş Sanatlar Üniversitesi Prof. Sami Şekeroğlu Sinema-TV Uygulama ve Araştırma Merkezi Arşivi’nde bulunan 35 mm nitrat sinema, bugüne dek gün yüzüne çıkmamış manzaralar, sinemanın editörü ve direktör Ertem Göreç’in ses kaydı ile sinemanın hak sahibi; üretimci direktör ve senarist Yılmaz Atadeniz’in ses kaydı yer alıyor.

Sergi, 14 Aralık’a dek, Salt Galata Mastercard Stant Mekânı’nda görülebilir.