Her birkaç yılda bir, otomobilinizdeki lastikler aşınıp inceliyor ve değiştirilmeleri gerekiyor. Pekala bu kaybolan lastik gereci nereye gidiyor? Karşılık çoğunlukla su yolları. Lastiklerin sentetik kauçuğundan kopan ufak mikroplastik parçacıklar, balıklara, yengeçlere ve tahminen de onları yiyen insanlara geçebilen kimi kimyasallar barındırıyor.
Popular Science Türkçe’nin aktardığına nazaran analitik kimyagerler ve etraf kimyagerleri olarak bizler, bu mikroplastikleri (ve barındırdıkları zehirli kimyasalları) su yollarına ve orada yaşayan sucul canlılara ulaşmadan evvel ortadan kaldırmanın yolları üzerinde çalışıyoruz.
Mikroplastikler, makro problem
Her yıl dünyanın okyanuslarına milyonlarca ton plastik atık giriyor. Geçtiğimiz vakitlerde lastiklerin aşınan parçacıklarının hem karasal hem de sucul sistemlerdeki tüm mikroplastiklerin yaklaşık %45’inden sorumlu olduğu bulundu.
Lastikler yollardan geçtikçe ufak mikroplastikler döküyorlar. Yağmur bu aşınmış lastik parçacıklarını kanallara sürüklüyor ve oradan akarsulara, göllere, ırmaklara ve okyanuslara taşınıyorlar.
Yol boyunca balıklar, yengeçler, istiridyeler ve suda yaşayan öbür ömür, bu aşınmış lastik parçacıklarını sık sık yedikleri şeylerde buluyor. Balıklar da her bir ısırıkta hem kendilerini hem de onları yiyen canlıları etkileyebilen son derece zehirli kimyasallar tüketiyorlar.
Gökkuşaklı alabalık, kahverengi alabalık ve gümüş sombalığı üzere kimi balık cinsleri, aşınmış lastik parçacıklarıyla kontaklı zehirli kimyasallar sebebiyle ölüyor.
Araştırmacılar 2020 yılında Vaşington eyaletindeki akarsulara dönen gümüş sombalıklarının yarısından fazlasının, büyük oranda 6PPD-Q kimyasalı sebebiyle üremeden evvel öldüğünü bulmuşlar. 6PPD’den kaynaklanan bu kimyasal, ayrışmalarını önlemeye yardımcı olmak için lastiklere ekleniyor.
Fakat aşınmış lastik parçacıklarının tesirleri yalnızca sucul organizmalarla sonlu değil. Beşerler ve hayvanlar havada uçuşan lastik parçacıklarına maruz kalabiliyor, bilhassa de büyük otoyolların kenarlarında yaşayanlar.
Çin’de yürütülen bir çalışmada, birebir 6PPD-Q kimyasalı çocukların ve yetişkinlerin idrarında bulunmuş. Bu kimyasalın insan bedenindeki tesirleri hâlâ araştırılıyor olsa da; yakın vakit evvel yürütülen araştırmalar bu kimyasala maruz kalmanın insanlarda karaciğer, akciğer ve böbrekler de dahil birden fazla organa ziyan verebileceğini gösteriyor.
ABD’nin Mississippi eyaletinin Oxford kentinde, iki yağmur fırtınasından sonra yollardan ve park alanlarından toplanan 24 litre yağmur suyunda 30.000’den fazla aşınmış lastik parçacığı belirledik. Ağır trafik olan bölgelerde ise bu ölçünün çok daha yüksek olabileceğini düşünüyoruz.
ABD Eyaletlerarası Teknoloji ve Yasal Düzenleme Kurulu, etraftaki 6PPD-Q ölçüsünü azaltmak için 2023 yılında lastiklerdeki 6PPD’ye alternatif unsurların belirlenmesini ve kullanılmasını önermişti. Ama lastik üreticileri, şimdi uygun bir hususun bulunmadığını söylüyor.
İnsanlar ziyanı azaltmak için ne yapabilir?
Fikir kolay: Aşınmış lastik parçacıklarını akarsulara, ırmaklara ve okyanuslara ulaşmadan evvel yakalamak.
Geçtiğimiz vakitlerde Oxford’daki test bölgelerimizde yapılan bir çalışmada, çam kerestesi yongalarının ve biyokömürün (pirinç kabuklarının, piroliz ismi verilen bir metotla sonlu oksijenli bir odada yakılmasıyla oluşturulan bir form ya da kömür), yüzey akış sularındaki aşınmış lastik parçacıklarının yaklaşık %90’ını tutabildiklerini keşfettik.
Biyokömür, büyük yüzey alanı ve gözenekleri, bol ölçüdeki kimyasal bağlanma kümeleri, yüksek istikrarı, güçlü yüzey tutunma kapasitesi ve düşük maliyeti sayesinde sudaki kirleticileri gidermede kabul görmüş bir gereç. Odun yongalarının da doğal organik bileşenleri tarafından güçlü bileşimleri sebebiyle kirleticileri ayırdığı gösterilmiş. Öbür bilim insanları, mikroplastikleri süzmek için kum da kullanmış lakin kumun giderim oranı, biyokömür ile karşılaştırıldığında düşük kalıyor.
Filtre tulumunda biyokömür ve odun yongaları kullanarak bir biyofiltreleme sistemi tasarladık ve onu bir deşarj çıkışının ağzına yerleştirdik. Akabinde iki aylık bir müddet boyunca yağmur yüzey akış suyu örnekleri topladık ve gerçekleşen iki fırtına sırasında yerleştirilmiş olan bu biyofiltrelerin öncesi ve sonrasındaki aşınmış lastik parçacıklarını ölçtük. Aşınmış lastik parçacığı yoğunluğunun, biyofiltre yerleştirildikten sonra değerli derecede düştüğünü keşfettik.
Aşınmış lastik parçacıklarının kendine has uzun ve sivri nitelikleri, bir fırtına olayı sırasında bu materyallerin gözeneklerinde hapsolmalarını yahut tutulmalarını kolaylaştırıyor. Bu gereçlerin sahip olduğu karmaşık ağda en küçük aşınmış lastik parçacıkları bile hapsolmuştu.
Gelecekte biyokütle filtrelerinin kullanımı
Bu yaklaşımın, sağanak yağmurlar sırasında aşınmış lastik parçacığı kirliliği ve öteki kirleticileri azaltmada büyük ölçekli kullanım bakımından güçlü bir potensiyel taşıdığını düşünüyoruz.
Çoğu filtre üzere biyofiltrelerin de vakitle değiştirilmesi (ve kullanılmış filtrelerin uygun biçimde bertaraf edilmesi) gerekir zira kirleticiler birikir ve filtreler bozulur.
