Neden bunu çabucak artık yapmıyoruz? Bu dişli maksatta ne ile uğraş ettiğimizi daha uygun anlamak için Dr. Ophir Klein (San Francisco – California Üniversitesinde çocuk sıhhati ve ağız ve yüz bilimleri profesörü) Popular Science’a kısa bir tarih dersi sundu.
Populer Science Türkçe’de aktarıldığı üzere uzun mühlet evvel; ünlülerin diş kaplamalarından, beyazlatma kitlerinden ve hatta diş iplerinden bile evvel, “Hayvanlar omurgasızlara ve omurgalılara ayrılmıştı” diye açıklıyor Klein. O vakitler, yüzlerce milyon yıl evvel, “En eski omurgalılar sürüngen gibisi canlılardı” ve “memeliler de dinozorlar, kuşlar ve yüzergezerler üzere oradan geliyor.”
“Ağız içerisinde mi başlamışlardı yoksa balıklarda olduğu üzere dışarıdan içeriye göç eden pullar biçiminde mi başlamışlardı?” Tamam, iğrenç! Bu erken devir dişlerin kolay olduklarını biliyoruz ve bir halde bugün balıklarda gördüğümüz dişlere benziyor olabilirlerdi. “Eğer somon balığının ağzını açarsanız, tüm dişler birebirdir ve daima olarak değişirler” diye açıklıyor Klein. “Bu kök hücrelerin taraf verdiği bir süreç.”
Dişler, memelilerin ve nihayetinde insanların ortaya çıkmasıyla daha da karmaşık hale gelmiş. “Bir tıp içerisindeki bütün dişlerin tıpkı olmasından fazla, ki buna homodont dişlilik denir; bizde heterodont dişlilik var” diyor Klein. Köklerin gelişimiyle birlikte, her biri aşikâr işler yapan “Azı dişleri, küçük azı dişleri, köpek dişleri ve kesici ön dişlerimiz var”. Birçok memelide, aşınma ve yıpranmaya karşı bir savunma stratejisi olarak daima büyüyen dişler ve azı dişleri evrimleşmişse de insanlarda bu türlü olmamış. Kalıcı dişlerimiz çıktığında, sert dış kısım (mine), “kalıcıdır ve artık onu yapacak hücrelerimiz yoktur.” Öbür bir tabirle, evrimsel sürecin bir noktasında, dişleri daima değiştirmek için gereken birtakım özel öncül hücreleri kaybetmişiz.
Bu yüzden tahminen de kalıcı dişlerimiz bir nevi, karmaşıklığa karşı tekrarlanabilirlikten ödün verdiğimiz atasal bir değiş tokuşu temsil ediyordur. Ne olursa olsun, uzmanlar bu evrimsel gelişimin altını oymaya (veya onu zenginleştirmeye) tam olarak ne kadar yakın?
Kalıcı insan dişlerinin yine çıkarılmasına giden bir “ara adım”, yapay materyaller ile kök hücrelerin kaynaşmasını kapsıyor olabilir.
“Yapay mine yapmakta epeyce iyiyiz” diyor Klein. “Belki de dişin içerisindeki kök hücreleri kullanarak, dişin bu yaşayan kısmını tekrar çıkarır ve sonrasında tıpkı şu an kanal tedavisinde yaptığımız üzere bir taç yaparak, biyomühendislikle yeni bir diş oluşturabiliriz.” Klein devamında şöyle ekliyor:
”Eğer başka hayvanların kök hücrelerden dişlerini nasıl yine çıkarabildiğini öğrenebilirsek, aslında laboratuvarda tümüyle yeni bir diş çıkarabiliriz.”
Klein bunun önümüzdeki beş yıl içinde göreceğimiz bir şey olmadığını düşünüyor lakin “her şey çok süratli ilerlediği için 20-30 yıl içerisinde gerçekleşirse şaşırmayacağını” söylüyor.
İlk bakışta bilim kurgu üzere gelebilir lakin burada öğütülecek bir sürü şey var.
Şikago – Illinois Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesinin periodonti kısmında profesör olan Dr. Salvador Nares şöyle açıklıyor: “Diş başlı başına sıkıntı bir sıkıntı; onu kemiğin modülü haline getirmek, çenenizle bütünleştirmek ise yenilenmenin diğer bir tarafı.” Nares, tıpkı kısımda yardımcı profesör olarak çalışan Dr. Afsar Naqvi ile Popular Science‘a konuştu.
“Nihayetinde bilim insanlarının hayali, diş eti dokusuna bir cins kapsül yahut öteki bir şey yerleştirerek sonrasında bunu büyütüp diş haline getirmek” diyor Nares. “Fakat burada kolay olmayan şeyler var zira gerçek ve tam olan belirli bir morfolojiniz olması gerekiyor.” Dişin sağlam ve gerçek hale sahip olması gerekiyor, ayrıyeten yerinde kalmalı ve bedeninin geri kalanıyla güzel çalışmalı. Tüm bunların ötesinde, “Büyümesinin durması gerekiyor zira büyümeye devam ederse, buna kanser denir” diyor Nares. Profesör işlerin bugün durduğu nokta konusunda ise bebeklerin çıkan dişlerindeki kök hücreler üzerinde yürütülen araştırmalara işaret ederek, “aslında aşikâr laboratuvarların bu hücrelerden faydalanarak dişin birtakım kısımlarını ürettiğini” söylüyor.
Hücre iskelesi (hücre tohumları ekebildiğimiz yapılar) ve biyo-yazdırma üzere alanlar da CRISPR üslubundaki gen düzenleme teknikleri üzere ilerledi.
“Gen düzenleme hastaların kendi hücre tiplerini kullanıp onları istenen hücre tipine yönlendirerek ve onları tamirat ve yenilenme maksadıyla kullanarak, organoidlerin reddedilmesinden kaçınmada çok umut verici bir yol olabilir” diye açıklıyor Naqvi.
Ayrıca teoride, günün birinde insanlarda diş büyümesini mahmuzlayabilecek bir antikor ilacına yönelik araştırmalar da var. Ancak bu araştırmada yer almayan Naqvi’nin, “diş dokularına mahsus olmayan” bir geni gaye alacak (USAG-1) bu muhtemel tedaviyle ilgili telaşları var.
“Bu gen ortalarında böbreklerin de bulunduğu farklı dokularda, çok yüksek bir düzeyde tabir ediliyor” diyen Naqvi şöyle ekliyor: “Diş büyümesinin ötesinde, kemik büyümesini olumlu, olumsuz yahut öbür bir formda etkilerse ne olacak? Denetim edilmek zorunda.”
Popular Science, USAG-1 araştırmalarında yorum için baş müellif Dr. Katsu Takahaşi ve Kyoto Üniversitesi Hastanesine e-posta gönderdi lakin hiçbiri karşılık vermedi. Yeniden de dişlerin tekrar çıkarılmasına yönelik araştırma boyutu göz önüne alındığında, şüphesiz bir gün işe fayda bir şey çıkar değil mi? Altı aylık diş temizliklerinin canı cehenneme?
“Eğer bu soruyu beş, on yıl evvel soracak olsaydınız, tüm bu süreçte ne kadar uzakta olduğumuz bağlamında muhtemelen farklı bir karşılık alırdınız” diyor Nares. “Fakat yapay zekanın süratle hesaplama yapabilmesi ve bizim görmediğimiz şeyler ile örüntüleri görmesiyle birlikte, keşiflerin hızlanacağını ve dişleri yine çıkarma ya da öbür dokuları yetiştirme fikrinin uygulamaya döküleceğini başımızda canlandırıyoruz.” Yeniden de Nares, önümüzde on yıl içinde tüm bunların gerçeğe dönüştüğünü görmeyi beklemediğini söyleyip uyarıyor: Güvenlik tasalarından, deneylerden, düzenleyici kurallardan ve genel olarak “yapılması gereken bir sürü iş”ten bahsederek, “Bence hala oldukça uzaktayız” diyor.
Bu ortada Nares, sahip olduğumuz kalıcı dişlerden hürmetle bahsediyor. “Birlikte doğduğumuz bu doğal dişlenmenin diğer bir örneği yok” diye açıklıyor.
Kalıcı dişlerin yetişkinlik müddetince fonksiyonunu yerine getirmesi için fırçalama, diş ipi kullanma ve paklık de dahil daima bakım yapılması gerekiyor. Üstelik diş sıhhati dişler ve diş etleriyle de hudutlu değil; ağzınızın durumu, genel sıhhatinizin bir göstergesi. Araştırmacılar diş etiği sıhhatini Alzheimer, diyabet ve öbür sıhhat durumlarıyla ilişkilendirmiş.
“Okurlara ağız hijyenlerinden vazgeçmemeleri konusunda ihtarda bulunuyorum” diyor Nares. “Çürüklere ve daha büyük ölçüde de dişleri gevşetip onların düşmesine yol açan diş eti hastalıklarına sebep olan tüm bu mikroplar, bedenin öteki kısımlarına yayılıyor ve sahiden de ağızdan uzakta çeşitli tesirler meydana getirebiliyor.”
“Bu yüzden ağzınızı katiyen pak tutun” diye ekliyor.
