Keşifleri, 1910’larda stratejik askeri kullanım alanı bulan asetonun büyük ölçekli üretimi için hayati kıymet taşıyordu. Bu kimyasal, Birinci Dünya Savaşı sırasında Birleşik Krallık tarafından yaygın olarak kullanılan bir patlayıcı tipi olan kordit üretiminde kullanılıyordu.
Weizmann’ın siyasi mesleği daha da dikkat cazipti. 19. yüzyılın sonlarında ortaya çıkan ve Filistin’de bir Yahudi devletinin kurulmasını savunan milliyetçi bir hareket olan Siyonizm’in öncülerinden biriydi.
1947’de, Holokost’un dehşetinden sonra, Birleşmiş Milletler Genel Kurulu, o vakitler İngiliz idaresi altında olan Filistin’in, biri Museviler, oburu Araplar için olmak üzere iki devlete bölünmesini onayladı.
Filistin devleti, 140’tan fazla ülke tarafından tanınmasına karşın bugüne kadar kurulamadı. İsrail ise 1948’de bağımsızlığını ilan etmiş ve Weizmann 1949’da Siyonizme olan bağlılığı nedeniyle yeni ülkenin cumhurbaşkanı seçilmişti. Lakin bu, yürütme organından fazla sembolik bir vazifeydi, zira İsrail, başbakanın hükümet başkanı olduğu parlamenter bir cumhuriyet.
Weizmann 1952 yılında 77 yaşındayken öldü. İsrail’in yeni bir cumhurbaşkanına ihtiyacı vardı. Dışişleri Bakanlığı, bu görevi doldurabilecek ve genç ülkeye göçü teşvik edebilecek önde gelen Musevilerin isimlerini önerdi.
Başbakan David Ben-Gurion hükümeti, yeniden bir bilim insanını misyona davet etmeye karar verdi. Ben-Gurion çabucak periyodun en ünlü bilim insanına odaklandı.
İsrail’in ABD Büyükelçisi Abba Eban, Albert Einstein ile irtibata geçti. Alman fizikçi, Adolf Hitler’in iktidara geldiği ve Almanya’da Musevilere yönelik zulmün başladığı 1933 yılından beri ülkede yaşıyordu.
Eban, Ben-Gurion ismine Einstein’a bir mektup yazdı.
“İsrail fizikî olarak küçük bir devlet. Lakin büyüyebilir zira Yahudi halkının hem kadim hem de çağdaş, en yüksek manevi ve entelektüel geleneklerinin en âlâ örneğini sunuyor” dedi.
Büyükelçi ayrıyeten, Einstein’ın bilimsel mesleğinden vazgeçmek zorunda kalmayacağını vurguladı. Fakat Princeton’daki İleri Araştırmalar Enstitüsü’nde yaşadığı ve çalıştığı New Jersey’den İsrail’e taşınması gerekecekti.
O vakitler 73 yaşında olan Einstein, davete kibarca cevap verdi ve mutlu göründü, lakin maceraya atılmak istemedi.
Kudüs İbrani Üniversitesi’ndeki Einstein Arşivleri Müdürü Ze’ev Rosenkranz’ın, fizikçinin yazışmalarını ve ferdî fotoğraflarını içeren Einstein Albümü isimli kitabında, bilim beşerinin durum için gereken marifetlere sahip olmadığını savunduğu belirtiliyor.
“İsrail devletinin teklifinden derinden etkilendim tıpkı vakitte bunu kabul edemediğim için hem üzüldüm hem de utandım” diye yanıtladı Einstein.
“Hayatım boyunca objektif sorunlarla uğraştım, bu nedenle beşerlerle yanlışsız düzgün irtibat kurmak ve resmi misyonları yerine getirmek için hem doğal yeteneğe hem de tecrübeye sahip değilim. Yalnızca bu nedenlerden ötürü bile, bu yüksek makamın sorumluluklarını yerine getirmeye uygun değilim. Dünya milletleri ortasındaki tehlikeli durumumuzun büsbütün farkına vardığımdan beri Yahudi halkıyla olan alakam en güçlü insani bağım haline geldiği için, bu şartlar beni daha da üzüyor.”
Bilim insanı hakkında birçok kitabın müellifi olan Alice Calaprice’e nazaran, Ben-Gurion bu ret karşılığından ötürü rahatlamıştı.
Einstein Ansiklopedisi kitabında, “Einstein’ın vicdanına karşıt olabilecek siyasetler konusundaki açık sözlülüğünden korkuyordu” diye yazdı.
Einstein ve İsrail
Einstein’ın bu konumu kabul etmemesi, İsrail’in siyasi yönelimine kayıtsız kaldığı manasına gelmiyordu.
Rio de Janeiro Federal Üniversitesi’nde (UFRJ) Siyonizm ve İsrail-Filistin çatışmasıyla ilgili mevzularda uzman tarihçi Prof. Michel Gherman, “Einstein, Siyonist hareketin bir üyesiydi” diyor.
“1921’den itibaren, Filistin’de Araplar ve Museviler için ulusal haklara sahip iki uluslu bir devletin kurulmasını savunan Siyonizmin sol kanadını temsil eden Weizmann ile yakın bir münasebet sürdürdü” diye açıklıyor
Einstein’ın yazışmaları bunu bir kere daha anlamamıza yardımcı oluyor. 1947’de, Hindistan’ın bağımsızlığını kazanmasının akabinde, bilim insanı ülkenin yeni başbakanı Cevahirlal Nehru’ya bir mektup yazdı.
Hindistan’ın muvaffakiyetini tebrik etti ve inancını açıkça belirtti:
“Siyonist davayı benimsedim zira bu sayede bariz bir yanılgıyı düzeltmenin bir yolunu gördüm.”
Ertesi yıl, İsrail’in kurulmasıyla bilim insanı, onlarca yıllık Siyonist çabanın akabinde tatmin olmuş hissedebilirdi.
Ancak İsrail halkının daha radikal bir kısmının üstlendiği hareketleri kınadı.
1948’in sonlarında, başka Yahudi aydınlarla birlikte New York Times gazetesine, siyasetçi Menachem Begin’in ülkeye yaptığı ziyareti eleştiren bir açık mektup yazdı.
Begin, İsrail öncesi devirde Filistinlilere ve İngilizlere yönelik ölümcül akınlarıyla bilinen Siyonist paramiliter örgüt Irgun’un önderlerindendi.
O yıl Irgun, Kudüs yakınlarındaki Deyr Yasin köyünde bir katliamla 100’den fazla Filistinli sivili (erkek, bayan ve çocuk) öldürdü.
Kısa bir müddet sonra örgüt, Herut (“Özgürlük”) isminde yeni bir partinin kurulmasına yol açtı.
New York Times’a yazılan mektupta, “Bu partinin lideri Menachem Begin’in Amerika Birleşik Devletleri’ne yaptığı ziyaret, İsrail’de yapılacak seçimlerde Amerikan takviyesi alacağı izlenimini vermek için açıkça tasarlanmıştı” sözleri yer alıyordu.
İmzacılar, birinci paragrafta Herut hakkındaki fikirlerini açıkça ortaya koydular:
“Örgütlenmesi, usulü, siyasi ideolojisi Nazi ve Faşist partilerle yakından alakalı.”
Bağlamından koparıldığında, bu argümanlar bilim beşerinin İsrail aksisi olduğu izlenimini verebilir.
İngiliz tarihçi Richard Crockatt, Einstein ve Yirminci Yüzyıl Siyaseti isimli kitabında, “Einstein, onu kendi davaları için kullananların maksadına uygun olarak, hem Siyonizm’in hem de İsrail Devleti’nin bir eleştirmeni ve savunucusu olarak tasvir edilmiştir” diye özetlemişti.
Crockatt’a nazaran, bilim beşerinin İsrail devletinin nasıl olması gerektiğine dair vizyonu bağlı olduğu daha geniş kıymetler çerçevesiyle şekilleniyordu.
“Her şeyden evvel, milliyetçiliğe duyduğu nefret ve enternasyonalizme olan bağlılığı, Siyonizme ve İsrail’e dair duruşuna daima bir hudut teşkil etmişti” diye açıklıyor.
‘Bugün hain ilan edilebilirlerdi
Tarihçi Michel Gherman, İsrail’de cumhurbaşkanlığı makamının sembolik bir fonksiyonu olmasına karşın, tıpkı vakitte “son derece siyasi” olduğunu belirtiyor.
“Einstein sırf Yahudi olduğu için değil, Siyonist hareketle ve İsrail’in kuruluşunun savunulmasıyla siyasi bağları olduğu için davet edildi” diye belirtiyor.
Başka kıymetli Musevilerin de “ülkenin imajını uygunlaştırmak amacıyla” İsrail’i “sembolik pozisyonlarda” temsil etmek üzere davet edildiğini ve edilmeye devam ettiğini hatırlıyor.
Örneğin, 1990’ların başlarında eski Başbakan Şimon Peres, röportajlarında müellif Amos Oz’un siyasete girmesi gerektiğini savunmuştu.
Gherman, 1952’de Einstein’ın da üyesi olduğu Brit Shalom kümesinin azınlıkta kaldığını, lakin hiçbir vakit izole edilmediğini açıklıyor. Üyeleri ortasında Hannah Arendt, Martin Buber ve Gershom Scholem üzere memleketler arası alanda hürmet duyulan ve takdir edilen entelektüeller de vardı.
Kudüs İbrani Üniversitesi’ni kuranlar Brit Shalom katılımcılarıydı.
Ancak bugün, kümenin üyelerinin mevcut İsrail hükümeti tarafından “hain” olarak görüleceğine inanan Gherman, Başbakan Binyamin Netanyahu idaresinin iki devletli tahlili savunmak üzere farklı görüşlere yer vermediğini de ekliyor.
“Zamanımızın Einstein’ı kim olurdu? O kişi bu vazifesi kabul etseydi bir düşünün. Nobel Kimya Mükafatı sahibi ve Filistin topraklarının işgalini ve bugün Gazze’de yaşananları eleştiren Ada Yonath bunu kabul eder miydi? Sanmıyorum.”
Einstein’ın bu teklifi reddetmesi üzerine, tarihçi Yitzhak Ben-Zvi o yıl sonunda İsrail cumhurbaşkanı oldu.
Amerika Birleşik Devletleri’ni ziyaret eden ve bilim insanı tarafından eleştirilen siyasetçi Menahem Begin, İsrail’de giderek artan bir nüfuz kazandı.
Herut, Personel Partisi’nin iktidarda olduğu sonraki on yıllarda İsrail’in ana muhafazakar partisiydi.
Begin, 1977’de başbakanlık misyonunu üstlendi ve 1983’e kadar bu misyonu sürdürdü.
Beş yıl sonra Herut, bir başka sağ partisi olan Likud çatısı altına geçti.
Partinin 2006’dan beri lideri, ülke tarihinin en uzun müddet vazife yapan başbakanı olan Netanyahu. Üç periyotluk vazife müddeti neredeyse 18 yıla denk geliyor.
