Yiyecekler ve içeceklerin yanı sıra soluduğumuz hava da bu parçacıkları vücudumuza sokabiliyor.
Beş milimetreden küçük plastik kesimleri olan mikroplastikler tükürük, kan ve anne sütü üzere beden sıvılarının yanı sıra karaciğer, böbrek, dalak, beyin ve hatta kemiklerimizin içinde bile bulunabiliyor.
Bütün bu bulgular değerli bir soruyu doğuruyor: Mikroplastikler sıhhatimizi nasıl etkiliyor?
Günümüzde dünya genelinde mikroplastik alımının tarihte görülmemiş düzeylere ulaştığı düşünülüyor. 2024’te yayınlanan bir araştırmada bilim insanları insan bedenine giren mikroplastiklerin 1990’dan bu yana altı kat arttığını hesaplıyordu. Bilhassa ABD, Çin, Ortadoğu’nun bir kısmı, Kuzey Afrika ve İskandinavya’daki artış dikkat cazipti.
Fakat bu parçacıkların sıhhatimiz üzerindeki direkt tesirini hesaplamak kolay değil. Bunun için kullanılan usullerden biri insan deneyleri. Bu cins deneyler ekseriyetle virüslerin insan üzerindeki tesirlerini incelemek için, sağlıklı deneklere virüs vererek yapılıyor. Ancak 2025 yılının başlarında bilim insanları, virüs yerine mikroplastik verip sonuçlarını ölçecekleri bir deneye başladı.
Deneyin başındaki, Londra’daki Imperial College’dan araştırmacı Stephanie Wright, pek çoğumuzun bu deneyi aslında her gün kendi üzerimizde gerçekleştirdiğimizi yalnızca sonuçlarını ölçmediğimizi söylüyor.
Deneyde en büyük mikroplastik kaynaklarımız ortasında yer alan plastik poşetteki çaylar ve plastik kutularda ısıtılan yemekler kullanılıyor, deneklerden bunları içmeleri ve yemeleri talep ediliyor.
“Bunun akabinde mikroplastiklerin ne kadarının bağırsaklarımız tarafından emilip kanımıza karıştığına bakıyoruz” diyor Wright.
Ardından 10 saat boyunca deneklerden kan alınarak içindeki mikroplastik ölçüsü ölçülüyor. Alanında birinci olan bu deneyin sonuçları şimdi yayınlanmadı ama araştırmacılar yıl sonuna kadar yayınlamayı hedefliyor.
Wright kanımıza karışan mikroplastiklerin görece küçük boyutlu mikroplastikler olacağını kestirim ediyor. Öte yandan bunların hayvanlara tesiri konusunda araştırmalar yapılsa da, sağlıklı insanlara tesiri konusunda neredeyse hiçbir araştırma yapılmadı.
“Bedenimize giren bu parçacıklar nerelere yayılıyor, telaş edildiği üzere bilhassa kimi organlarda daha çok mu birikiyor?
“Vücudumuzun bunları yok edemeyeceğini varsayarsak, kronik enflamasyon (yangı) yahut organların işlevlerini etkileyecek doku hasarı üzere şeylere yol açabilir mi?”
Wright, şimdi bir karşılığı olmayan soruları bu türlü sıralıyor.
Son araştırmalar ne diyor?
2024 sonlarında Çin’deki araştırmacılar, eklem ameliyatı geçirmiş bireylerin kemiklerinde mikroplastikler buldu. Bilim insanları kemik ve kaslardaki mikroplastiklerin idmanı zorlaştırma riski taşıyabileceğinden tasalarını lisana getirdi. Çünkü kimi araştırmalar, mikroplastiklerin kemik ve kas hücrelerinin büyümesini zorlaştırabileceğini gösteriyordu.
2024’ün başlarındaysa bir küme İtalyan bilim insanı, erken düzey kardiyovasküler sıkıntılar yaşayan bireylerin şah damarlarının içindeki plaklarda da mikroplastik buldu. Bunların varlığı, dolanım rahatsızlıklarının kötüleşmesiyle ilişkilendirildi. Üç yıl süren takip periyodunda, şah damarlarındaki plaklarda mikroplastik bulunan şahısların felç, kalp krizi yahut ani mevt riski başkalarına kıyasla 4,5 kat fazla olarak tespit edildi.
Şubat 2025’te ise öteki bir küme araştırmacı, insan kadavralarının beyinlerinde mikroplastik tespit etti.
Ölümlerinden evvel bunama teşhisi konan bireylerin beyinlerinde, başkalarının 10 katı mikroplastik vardı.
Bu araştırmanın liderliğini yürüten University Of New Mexico’dan toksikoloji profesörü Matthew Campen, “Bu bulgu bizi şoke etti” diyor.
Prof. Campen, kanımızdaki plastik parçacıklarının lipid ismi verilen yağlarla merkezi hudut sistemimize de ulaştığından şüpheleniyor:
Beyinde yüksek oranda lipid var, bilhassa de beyaz unsurda. Bu da beyni bu plastikler için ülkü bir ortam yapıyor. Dahası beyin son derece yavaş bir paklık sistemine sahip ve bunama olaylarında [yabancı hususların beyne girmesine mani olan] kan-beyin bariyerinin hasar görmüş oluyor, bu da beyindeki plastik birikimini artırıyor.
Prof. Campen ve bir evvelki araştırmayı yapan İtalyan takım, mikroplastiklerle bunama yahut kalp hastalıkları ortasında direkt bir nedensellik olduğunu söylemiyor.
Onun yerine, mikroplastiklerin hastalığa yol açan faktörlerden sırf biri olması ve öteki etkenlerle birlikte vakit içinde sıhhati kötüleştirmesinin daha muhtemel olduğunu düşünüyorlar.
“Bu asbest üzere değil” diyor İngiltere’deki Portsmouth Üniversitesi’nden etraf kirliliği profesörü Fay Coucerio:
Doğrudan aşikâr bir hasara yol açmıyorlar ancak muhtemelen hücrelerinize ziyan verip genel sıhhatinizi kötüleştirerek sizi hastalıklara daha yatkın hala getiriyorlar.
Mikroplastiklerle hastalıklar ortasında ilişki kurmayı en zorlaştıran şeylerden biri de, mikroplastiklerin neredeyse sonsuz farklı özelliğe sahip olması. Örneğin plastik şişelerdeki suların litresinde 240 bin plastik kesimi bulan araştırmada, çok farklı boyutlarda yedi farklı plastik cinsinden parçacıklar tespit edilmişti.
Avusturya’daki Viyana Üniversitesi’nde ilaç kimyası üzerine çalışan Verena Pichler “Plastiğin farklı tipleri var ve hepsi farklı hallerde ve boyutlarda parçalanıyor” diyor ve ekliyor:
Mikroplastik kavramı, önümüzdeki şeyin karmaşıklığını gereğince yansıtamıyor.
Pichler üzere araştırmacıları zorlayan bir öbür şey de farklı mikroplastiklerin farklı tesirleri olması ihtimali.
Örneğin kimi plastik parçacıkları çevresel toksinlere bağlanıp ağır metaller taşıyabiliyor. Öbür çeşitleriyse bedende hormonların çalışmasını etkileyebiliyor.
Bir mikrometreden daha küçük parçacıklar olan nanoplastikler ise hücre zarını geçebilecek kadar küçük oldukları için hücrelerde birikip daha büyük ziyana yol açma riski taşıyor.
İtalya’nın Napoli kentindeki Campania Luigi Vanvitelli Üniversitesi’nden mikroplastik araştırmacısı ve dahiliye profesörü Raffaele Marfella, mikroplastik ve nanoplastiklerin yaşlanmayı hızlandırdığından şüpheleniyor.
Bunu hem düşük düzeyli ama kronik enflamasyonla hem de DNA’lara ziyan veren moleküllerin ortaya çıkmasına yol açarak gerçekleştirdiğini düşünüyor.
Enflamasyon tesiri daha evvel kuşlarda da tespit edilmişti.
Pichler da insan dışkılarında yüksek oranda mikroplastik tespit edilmesinin akabinde bunun bağırsak kanserleriyle alakalı olabileceği sonucuna varmıştı.
“Enflamasyon uzun sürdüğünde bu tümörlere yol açabilir. Mikroplastiklerin kansere direkt tesiri şimdi hâlâ araştırma evresinde olsa da, mevcut bilgiler muhtemel bir temasa işaret ediyor” diyor Pichler.
Fakat vücudumuza çok farklı çeşitte plastik parçacıkları girdiği için bunların her birinin tek tek hastalıklarla ilişkisini ortaya çıkarmak çok güç ve maddi açıdan da çok külfetli olurdu.
Örneğin tütün dumanıyla akciğer kanseri ortasında kurulan direkt irtibat üzere bir ilişkiyi burada kurmak çok güç olabilir. Marfella, burada daha pragmatik yaklaşımın vücutlarımız için toksik olan mikroplastik düzeyinin ne olduğunu bulmak olabileceğini söylüyor.
Marfella’nın takımı artık laboratuvarlarda gerçek insan hücrelerinden oluşturulmuş üç boyutlu organsı yapılarla bunu tespit etmeye çalışıyor.
Araştırmacılar bu dokuları farklı tıp, boyut ve ölçülerde mikroplastiğe maruz bırakarak tesirlerini gözlemliyor.
Marfella “Henüz toksisite için kesin bir eşik belirleyemedik lakin birtakım paternler öne çıkıyor” diyor ve ekliyor:
Örneğin hayvan modellerinin ön dataları, kilo başına 10-100 mikrogram ortası (bir gramın milyonda 10’u ile milyonda 100’ü arası) mikroplastiğe nizamlı olarak maruz kalmanın ölçülebilir bir enflamasyon ve metabolik değişikliğe yol açtığını görüyoruz.
70 kiloluk bir insan için bu, günde 0,7 miligram ile 7 miligram ortasında bir ölçüye denk geliyor.
Öte yandan bu deney fareler üzerinde yapılmıştı ve bunu direkt insanlara uyarlamak yanlışsız olmayabilir zira farelerle insanların metabolizmaları ve vücutlarını toksinlerden arındırma düzenekleri farklı.
Couceiro bilhassa sıhhat meseleleri yaşayan ve yaşlı şahısların mikroplastiklerin olumsuz tesirlerine karşı daha savunmasız olabileceği ikazında bulunuyor.
Bazı araştırmalar da kanser hastalarının vücutlarına giren mikroplastik ve nanoplastik ölçüsünün, tedavinin muvaffakiyetini etkileyebildiğini gösteriyor. Bunun nedeni de bu parçacıkların kanser ilaçlarının faal hususlarına bağlanarak bunların tümörlere tesirini azaltması.
Coucerio mikroplastiklere maruz kalmanın astım ve öbür teneffüs yolları hastalıkları üzerindeki tesirlerini de araştırıyor.
“Astımda hava kalitesinin çok kıymetli olduğunu ve astım ataklarına yol açan en büyük etkenlerden birinin bu olduğunu biliyoruz” diyor ve ekliyor:
Ve plastik parçacıkları havadaki parçacıklardan daha berbat tesire sahipse, astım hastaları onlara daha az maruz kalmaya çalışmalı.
Coucerio bunun için insanların balgamlarını inceleyip, astım atağı geçirdiklerinde balgamlarında daha fazla mikroplastik olup olmadığına bakmayı hedefliyor. Ayrıyeten hastaların konutlarından hava örneği alarak havadaki mikroplastiklerle astım ortasındaki alakayı de inceleyecek.
“Yeterince kişiyi bu halde inceleyebilirsek birtakım genel sonuçlara ulaşabiliriz” diyor.
Sonuç olarak mikroplastik alanındaki pek çok araştırmacı üzere Coucerio da nelerin nasıl ziyan verdiğini tespit edip plastik üreticilerine sıhhate daha az ziyan veren eserler üretmeleri için tavsiyeler verebilmek istiyor:
Üreticilerle konuşup kimi eserleri plastikten yapmamalarını talep etmek istiyoruz. Örneğin hastaneye teneffüs yolu şikayetiyle kaldırılan şahıslara plastik maskeler takılıyor. Plastiğin sistemlerimize girmesine en başından mahzur olacak daha âlâ alternatifler bulamaz mıyız?”
