Bilim insanları, antik dünyanın ünlü matematikçilerinden Büyük Geometri Ustası Apollonius’a ilişkin, daha evvel kaybolmuş ve son derece önemli iki kitabı ortaya çıkardı. Bu eserler, Hollanda’daki Leiden Üniversitesi Kütüphaneleri‘nde koruma edilen bir Arapça el yazması içinde bulundu.
Bu keşif, Leiden Üniversitesi Yayınları tarafından yayımlanan “Peygamberler, Şairler ve Bilginler” isimli kitabın bir kesimi olarak duyuruldu. Kitap, toplam 50 kısımdan oluşuyor ve İslam devri bilim geleneğine dair kıymetli bilgiler içeriyor.
TEMEL KAVRAMLARI GEOMETRİYE KAZANDIRDI
MÖ 262 – 190 yılları ortasında yaşamış olan Apollonius, Yunan matematik tarihinin en büyük isimlerinden biri olarak kabul edilir. Bilhassa “Konikler” isimli yapıtı, hiperbol, elips ve parabol üzere temel geometrik kavramları tanıtmış ve bilim dünyasında büyük bir tesir yaratmıştır.
Yeniden keşfedilen el yazması, Apollonius’un kayıp olan 5. ve 7. kitaplarını içeriyor. Bu kısımlar, Rönesans devrinde Avrupa’daki bilim insanları tarafından kaybedilmişti.
Eser, 17. yüzyılda Hollandalı doğubilimci ve matematikçi Jacob Golius tarafından Orta Doğu’daki seyahatleri sırasında edinilmiş ve 200’den fazla Arapça el yazmasını içeren bir koleksiyonun kesimi olarak Leiden Üniversitesi’ne getirilmişti.
HOLLANDALI MATEMATİKÇİ KEŞFİ YORUMLADI
Apollonius’un yapıtının yanı sıra, Golius’un topladığı öbür Arapça el yazmaları da İslam dünyasının güçlü bilimsel mirası hakkında kıymetli bilgiler sunuyor. Bu el yazmaları yalnızca derin matematiksel bilgiler içermekle kalmıyor, birebir vakitte ustalıkla yazılmış sınır sanatı ve karmaşık geometrik illüstrasyonlar ile de dikkat çekiyor.
Hollandalı matematikçi ve tarihçi Jan Pieter Hogendijk, Apollonius’un Arapça el yazmasını değerlendirirken şunları söyledi:
“Bu el yazması, hem bilimsel içeriği hem de harika sınır sanatı ve süslemeleriyle büyüleyici. Orta Çağ’daki Müslüman bilim insanlarının ve kâtiplerin zekâsını, disiplinini ve ağır konsantrasyonunu yansıtıyor. Bu nitelikler, günümüzün teknoloji odaklı dünyasında sıklıkla eksik olan ögeler.”
ERKEN DEVİR FOK BETİMLEMESİ
“Peygamberler, Şairler ve Bilginler” kitabının birçok kısmı, Arap ve Müslüman bilim insanlarının çeşitli alanlardaki katkılarını ele alıyor. Bu alanlar ortasında astronomi, kozmografi, zooloji, botanik ve matematik bulunuyor.
Kitapta ayrıyeten ünlü Müslüman kozmograf İbn Muhammed el-Kazvînî’nin “Acaibü’l-Mahlukat ve Garaibü’l-Mevcudat” (Yaratılmışların Olağanüstüleri ve Mevcudatın Gariplikleri)
Örneğin, kitabın bir bölümünde insan yüzlü, beyaz sakallı, kurbağa gövdeli ve inek kıllarına sahip gizemli bir deniz yaratığından bahsediliyor. Günümüzde bu tasvirin erken periyot bir fok betimlemesi olduğu düşünülüyor.
EBCED ATOLYESİ DÜZENLEDİLER
Sharjah Üniversitesi’nden Profesör Mostafa Zahri, Batı’daki akademik kurumların Leiden Üniversitesi, British Library ve Fransa Ulusal Kütüphanesi üzere yerlerde binlerce Arapça, Farsça ve Osmanlıca el yazmasını koruma ettiğini belirtti. Lakin bu el yazmalarının birçok hâlâ gereğince incelenmiş değil. Zahri, bu yapıtların gerçek bedelinin ortaya çıkarılabilmesi için Batılı ve Arap bilim insanları ortasında daha fazla iş birliği, dijitalleştirme ve erişim kolaylığı sağlanması gerektiğini vurguladı.
Utrecht Üniversitesi Eğitim Koordinatörü Wilfred de Graaf, İslam el yazmalarını incelemenin önündeki en büyük manilerden birinin Arapça, Farsça ve Türkçe bilen uzman sayısının azlığı olduğunu tabir etti. Lakin, 11. ve 14. yüzyıllar ortasında Avrupa bilimini şekillendiren İslam bilim geleneğine olan ilginin arttığını belirtti.
2025’in başlarında, Leiden Üniversitesi bilim insanları, Sharjah Üniversitesi’nde Arapça bilimsel metinlerde kullanılan ebced sayı sistemini öğretmek üzere bir atölye düzenledi. Bu sistemde, her Arap harfi makul bir sayıya karşılık gelmekte (tıpkı Roma sayıları gibi). Ayrıyeten, bu sistemin vakit ölçümünde (saat, dakika, saniye) ve açılarda (derece, yay dakikası, yay saniyesi) hâlâ kullanılmakta olan 60 tabanlı sayı sistemiyle birlikte çalıştığı anlatıldı.
Katılımcılar ayrıyeten, erken devir bir usturlap (astrolabe) üzerinde ebced sistemiyle yazılmış astronomik sayıları inceledi. Bu alet, Arap astronomlarının gökyüzünü ölçmek ve haritalamak için kullandığı gelişmiş bir bilimsel aygıttı.
