AFAD’ın zelzele bölgeleri haritasına nazaran Türkiye’nin coğrafik olarak yüzde 92’si zelzele bölgeleri içinde yer alırken nüfusun yüzde 95’i de zelzele tehlikesi altında yaşıyor. Lakin tıpkı büyüklükteki sarsıntılar birtakım bölgelerde büyük hasara neden olurken öteki yerlerde yıkım gözlenmeyebiliyor.
Uzmanlar bunda farklı faktörlerin tesirli olduğunu söylüyor.
BBC Türkçe’nin sorularını yanıtlayan Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi Sarsıntı Teknolojileri Enstitüsü’nden Dr. Yasemin Korkusuz Öztürk sarsıntının oluşturduğu hasarı meydana getiren ana nedenleri şöyle sıralıyor:
- Depremin büyüklüğü
- Yerleşim yerinin merkez üssüne olan uzaklığı
- Depremin derinliği
- Depremin gerçekleşme süresi
- Açığa çıkardığı enerji
- Bulunulan bölgedeki taban koşulları
- Mühendislik yapılarının dayanım limitleri
- Depremin meydana gelme hızı
Depremlerin büyüklükleri arttıkça, merkez üssüne yaklaştıkça, mühleti uzadıkça ve derinliği azaldıkça yıkıcı tesirlerinin artması bekleniyor.
Dr. Korkusuz Öztürk, normal kaidelerde 6 büyüklüğün altındaki zelzelelerde hasarın; 7 büyüklüğün altındaki zelzelelerde de yıkımın beklenmediğini belirtiyor.
Bu bağlamda yıkım tehlikesinin bölgedeki yapı stoğu ile alakalı olduğunu söylüyor.
“Yapıların dirençli olmadığı yerlerde büyüklüğü 5’in üzerinde olan bir sarsıntıda bile hasar görülebilirken, Japonya üzere yapıların hayli dirençli olduğu yerlerde 9 büyüklüğünde bir zelzelede bile yıkım olmayabilir” diye ekliyor.
Deprem ivmesi nedir, değerli mi?
Depremlerin yıkıcılığıyla ilişkilendirilen bir öbür olgu da zelzele ivmesi. Fizikte ivme suratın vakte nazaran değişim oranını söz ediyor.
BBC Türkçe’ye konuşan Bilim Akademisi Üyesi Jeoloji Mühendisi Prof. Dr. Okan Tüysüz, ivmenin yarattığı etkiyi, “Mesela bir araca bindiniz ve gaza çok süratli bastınız. Araç kuvvetliyse bu hızlanma sizi koltuğa gerçek güçlü bir biçimde iter. Tıpkı durumu zelzele için de tanımlamak mümkün” diye anlatıyor.
Prof. Dr. Tüysüz, deprem ivmesini, zelzelenin yapılara uyguladığı kuvvet olarak tanımlıyor.
Deprem ivmesinin büyüklüğü, g ile kısaltılan yer çekimi kuvvetinin kaç katına denk geldiğini gösterecek halde tabir ediliyor.
Bu kuvvet ivme ölçerlerle takip ediliyor. AFAD’ın Türkiye İvme Veritabanı ve Tahlil Sistemi (TADAS) ağında bulunan istasyondaki ivme ölçerler ülke genelinde zelzeleleri izliyor.
Dr. Korkusuz Öztürk, ivmenin zelzelenin suratı ve mühleti üzere yıkıcılığını belirleyen ana faktörlere bağlı hesaplandığını vurguluyor.
“İvme, binaların kütlelerini etkileyerek sarsıntı kuvvetlerini oluşturur. Yüksek katlı ve ağır binalar yüksek ivmelerden daha çok etkilenir” diye ekliyor.
İki bilim beşerinin verdiği bilgiye nazaran, ivme kıymeti 0.2 g’den büyük olduğunda öncelikle zelzeleye dayanıksız yapılar olmak üzere hasar gözlenmeye başlıyor.
İvme pahası 0.3-0.4 g olduğunda olağan binalarda orta hasar, makûs binalarda ağır hasara neden oluyor.
İvme bedeli 0.4 g den büyük olduğunda yıkım görülme ihtimalinin yüksek olduğunu belirtiyor.
Dr. Korkusuz Öztürk, 1999 İzmit zelzelesinde ortalama ivme kıymeti 0.4 g iken 2023 Kahramanmaraş zelzelesinde 0.5 üstü ve hatta Hatay’da 1 g’nin üzerinde ivme pahaları ölçüldüğünü belirtiyor.
Zemin şartları nasıl tesirli?
Uzmanlar zelzelelerin hasar düzeyinde yer yapısının da kıymetinin altını çiziyor. Prof. Dr. Okan Tüysüz, “deprem dalgalarının ana odaktan çıkıp binaya ulaşana kadar geçirdiği değişimlerin çok önemli” olduğunu söylüyor.
Buna nazaran, kimi durumlarda dalgalar ana odağın uzağındaki çoklukla kayalık bir noktaya ulaşıncaya kadar sönümlenebiliyor. Gevşek zeminlerdeyse binaya uygulanan kuvvet artabiliyor. Bu da sarsıntının yıkıcılık tesirini artırabiliyor.
Prof. Dr. Tüysüz, gevşek tabanlara, alüvyon yerler, ovalar, bataklıklar, dolgu yapılmış kıyılar üzere alanları örnek veriyor.
“Zeminin kaya olmadığı ve içinin su dolu olduğu durumlarda, sarsıntı dalgaları yavaşlıyor, genliği büyüyor ve olduğundan daha büyütülerek binaya iletiliyor. Bina hem daha uzun mühlet zelzele dalgasına maruz kalıyor, hem de genliği büyüdükçe sarsıntı oranı artmış oluyor” diyor.
Genlik bu bağlamda, sarsıntı dalgalarının hareketinin en yüksek ve en düşük noktaları ortasındaki farkı tanım ediyor.
Prof. Dr. Tüysüz bazı durumlarda tabanın sıvı üzere davranabildiğini söylüyor.
Bilim insanına nazaran, bu durumda tabanın içindeki su dışarı gerçek fışkırıyor ve çamur haline geliyor. Bunun sonucunda tabanın taşıma gücü kayboluyor.
6,5 ila 7 üzerindeki bir sarsıntıda bina sarsılmasa bile tabanın içine batıyor ya da yan yatıyor.
İçinde ince taneli kumların fazla olduğu tabanlarda, dolgu kıyılarda, alüvyon tabanlarda yani çoklukla ovalar, dere yatakları ve düzlük alanlarda meydana geliyor.
Bilim Akademisi Üyesi Profesör, 6 Şubat Maraş, 17 Ağustos Gölcük ve 1998 Adana-Ceyhan sarsıntıları dahil birçok sarsıntıda bu tesirin gözlemlendiğini söylüyor.
‘En temel faktör insan’
Uzmanlar tüm bu faktörler göz önüne alınarak inşa edilen yapılarla zelzelelerde yıkımın önlenebileceği görüşünde birleşiyor.
Prof. Dr. Tüysüz, “Bugün Türkiye’de ya da dünyanın rastgele bir yerinde, vaktini söyleyemesek de, ne büyüklükte zelzele olacağını aşağı üst biliyoruz. Mesela Marmara’da 7,2 büyüklüğünde bir sarsıntı bekliyoruz. Sarsıntının yaratabileceği ivmeyi, etkiyi biliyoruz. Bütün bunlar ışığında bir binanın bu muhtemel zelzelede nasıl sarsılacağını da öngörebiliyoruz” diyor.
Jeoloji Mühendisi profesöre nazaran bu durumda yıkıcılığı belirleyen temel faktör “bile bile sarsıntıya dayanıksız yapı inşa etmekten geçiyor.”
“Türkiye Bina Sarsıntı Yönetmeliği her büyük sarsıntıdan sonra yenileniyor. Ancak yönetmeliğin şartlarına uygun yapılaşma yapmıyoruz. Demirini az koyuyoruz, betonunu az koyuyoruz. Temel sistemini farklı yapıyoruz, inşa ederken yanlışlar yapıyoruz ve sonuçta yıkılıyor” diyor ve ekliyor:
“Sonuçta kusurlu ya da kusurlu olan zelzele değil o şartlara uygun yapıyı yapmayan insan.”
