Adı yalnızca İzmir’le anılan kaç kişi var ki bu dünyada!
Homeros biliniyor.
Kulaktan kulağa yayılan sözleri taşa, kâğıda kaydedilmiş, Batı kültürünün temel taşları olmuş. Çok ünlü. Çok hürmet bedel.
İzmir’in hemşerisi sayılıyor.
Bir oburu de Aristides.
İ.S.117’deki dehşetli sarsıntıyla yıkılan, yok olan İzmir’in; o dönemin dünya efendisi Roma İmparatoruna yazdığı bir mektupla, hoş sözcükleriyle yine yapılanmasını sağlayan; İzmir kentinin, körfezin tuzlu esintileri ortasından yitip gitmesini önleyen büyük hatip.
Varlığı pek anılmaz!
Onlar, isimleri asla unutulmayacak, antik çağlardan günümüze gülümseyen eşsiz insanlardır.
Peki Türkler!
***
Geçen yüzyıllar içinde, Türk çağında birçok akıllı ve bilge insan kaç kıymetler kattı soylu İzmir’e.
Anakaralar ortasında köprü oldu kent! Suyu yol oldu batan güneşe! Dalgalar okşadı yolcuların iri karınlı teknelerini!
Çevresindeki verimli topraklarda tabiat insanlara rahmet sundu.
Bir vakit geldi, ona “Akdeniz’in incisi” dendi.
Bu kente birçok başkan, öncü baş koydu.
İzmiroğlu Cüneyt Bey bunlardan, unutulmazlar ortasında yer alır.
Üstelik ayan beyan İzmirli!
Adı: İzmiroğlu!
Anısı daima taze olmalı.
Peki kimdir, neler yapmış, başına neler gelmiş, hangi tarihî ortamda var olmuş, İzmiroğlu Cüneyt Bey?
***
1071’de Selçuklu Sultanı Alp Arslan’ın önderliğinde kazanılan Malazgirt Savaşının akabinde; Orta Asya’dan göç eden Türkmen uzunlukları Anadolu’ya adım adım yayılmaya, kadim topraklara yerleşmeye başladı.
İzmir kıyısına inen Türkmen beylerinden Çaka Bey 1081’de Smirni/İzmir’i ve Kadifekale’yi (Pagos) Bizans’ın elinden almış, yöreye hükümran olmuştu. Ege Denizi’nde, Akdeniz’de hırçın lodos, sert poyraz üzere esmişti.
Kadifekale eteklerine Türkler yerleşmiş, Hristiyanlar kentin kıyı kısmında, karaya bir havuz üzere sokulmuş “İç Liman”ın etrafında oturuyordu.
Türklerin Anadolu’ya siyasal olarak hükümran olma süreciydi bu.
İzmir’in Dünya’ya açılan bir kapı olduğunu bilen, Batı’dan gelen Haçlılar, Çaka Bey’in bölgedeki gücünü 1097’de yok etti. İzmir’i ele geçirip tekrar Bizanslıların eline verdi.
Bizans, muhtemelen 1230’ların başlarında İç Liman’ın ağzına bir Kale inşa etti. Aşağı Kale’de denildi ona.
Bu kale, limanı makus niyetlilerden korumak için elzemdi.
Çok ve farklı kimlikli bir ömür oluştu Smirni/İzmir’de.
(Bir İzmir Planı- Liman Kalesi, Kadifekale)
***
Türklerin Anadolu’da çoğalma sürecinde, Söğüt-Bilecik dolaylarına Selçukluların “uç beyi” olarak yerleşen Ertuğrul Gazi Oğlu Osman Bey 1299’da kendi beyliğini kurarken, Aydınoğlu Mehmed Bey de 1308’de Birgi-Ödemiş-İzmir odaklı kendi egemenlik alanını oluşturuyordu.
Türkmenlerin bölgeye girişini kolaylaştırıyordu.
Bir kısmında Türklerin de yaşadığı İzmir’e giren Mehmed Bey muhtemelen 1317’lerde Kadifekale’yi zapt etti.
Bizanslıların Cenevizlilere bıraktığı Aşağı Kale/Liman Kalesini ise Aydınoğlu Mehmed Bey’den sonra beyliğin başına geçen oğlu Umur Bey 1329’da fethetti. Bu kaleye Cenevizliler “San Pietro” Kalesi diyordu.
Daha sonra İzmir Rumları, üçgen formundaki görünümünden ötürü bu kaleye “Soğan Kale” de “Krommidokastro” diyeceklerdi.
Bir süre Ege Denizi kıyılarında aktif bir idare kuran Umur Bey bir orta zaaf gösterince; denizlerde ondan rahatsız olan Latinlerin teşvikiyle oluşan Haçlı Donanması ani bir baskınla Smirni/İzmir’in Liman Kalesi’ni tekrar ele geçirdi. Kadifekale’yi alamadı (1344).
Bu kayıpla Türkler ortasında sahip olduğu saygınlığı zedelenen Umur Bey “Okçular Kalesi” de dedikleri “Liman Kalesi”ni tekrar ele geçirmek için saldırdı. Fakat Kale surlarını aşmak isterken atılan bir okla öldü. Şimdi 39 yaşındaydı (Mart 1348).
Türklerin Anadolu’ya yerleşip zenginleştiğini, ticaret yollarını kontrolleri altına aldığını gören; kendisi de Moğol köklere de sahip Sünni bir Müslüman Türk olan Buyruk Timur Orta Asya’dan batıya sefere çıktı.
1402’de Yıldırım I.Beyazıt’ı Ankara’da yenip Osmanlı egemenliğini kırmasından sonra Anadolu’da sancılı günler yaşanmaya başladı.
Ortalığı talan etti Buyruk Timur. Anadolu kentlerini yağmaladı.
Rodos Şövalyelerinin barındığı Smirni/İzmir’in Liman Kalesi de hissesini aldığı bu hücumdan.1402 sonbaharında Kale’yi fethetti. Surlarını yıktırdı.
Bu ortamda Osmanoğulları’nın, Anadolu’da buyruğu altına alıp yüz yılda sağladığı Türk Birliği Timur’un ağır yumruğuyla parçalandı.
(Timur)
Bir ayağının aksamasından ötürü kendisine Timurlenk/Aksak Timur denen bu yırtıcı Türk, Anadolu’da kendisine rakip olacak Osmanlı üzere bir güç istemiyordu.
Bu ortamda mahallî Türk Beylikleri tekrar canlandı.
Yaptığı fetih ve talanların akabinde, “Emir” yöneticilik sıfatına sahip Timur’un yurdu Orta Asya’ya geri dönmesinden sonra, Osmanlının on yıllardır Anadolu ve Trakya’da oturtmuş olduğu Devlet nizamı toparlanıp yine ayağa kalkma sürecine girdi.
Bu bağlamda, Ankara’da Timur’a esir düşmüş ve 1403’de Akşehir’de muhtemelen kahrından ölmüş Yıldırım I.Beyazıt’ın oğulları, “Çelebi” denilen şehzadeler ortasında yok edici bir taht hengamesi başladı.
Tarihçiler bu yıllara “Fetret Devri” diyor. “Ara dönem”, düzensizlik günleri.
***
Bu ortamda yaman öteki bir kişilik tarih sahnesine çıktı: İzmiroğlu Cüneyt Bey’di bu!
Araştırmacı muharrir Mustafa Üzel’in deyişiyle, “bir fırtına üzere esip ortalığı karmakarışık edecekti”, Batı Anadolu’da ve Trakya’da.
Bu kıvrak zekalı, cesaretli, ele avuca sığmayan, yaman savaşçı ve siyasetçi Türk Beyefendisi, Bizanslı olsun, Osmanlı olsun devrin hükümranlarına baş kaldırışıyla dikkati çeker.
Bunun için zikzaklı, lakin gayesi belirli bir çizgi çizer!
Zaten ona verilen Cüneyt ismi Arapça “cesaret ve kahramanlıkla” özdeşleşen bir mana taşır.
“O”, atak davranışlarıyla, atılgan teşebbüsleriyle tahminen de doğduğu İzmir’in özgür insanlarının bir temsilcisidir.
Onun bu ters tavrı M. Üzel’e nazaran, tıpkı devirde “ortaklaşa yaşanan bir toplumsal düzen” kurma fikriyle aksiyona geçen Pir Bedrettin, Börklüce Mustafa ve Torlak Kemal’e esin veren, tahminen de onlarla eşgüdümlü bir olgudur.
Üzel, Türklerin akın akın Anadolu’ya geldikleri o yıllarda, dağlara Tahtacı Türkmenlerin yerleştiğini, muhtemelen Cüneyt’in de onlardan biri olduğunu, hatta Alevilerin bir “baba, dede”si olabileceğini not eder.
***
1391 yılında Batı Anadolu’ya sefer yapan ve tek kalmış Hristiyan kenti olan Alaşehir/Philedelphia’yı zapt eden Yıldırım I.Beyazıt Cenevizlilerin elindeki güçlü Liman Kalesi’ni fethetmeye kalkmamıştı.
Ele geçirilmesi hakikaten güç bir kaleydi o.
Ancak kalenin surları dışında kalan İzmir için bir lokal idare kurmuştu.
Kentin ve Kadifekale eteklerine yerleşmiş Türkmenlerin nizamını ve asayişini sağlayan yönetici evvel “Kara Subaşı” olarak bilinen yiğitti.
Sonra görevi Cüneyt Bey, aldı.
Bizanslı tarihçi Mikhail Doukas’a nazaran İzmiroğlu Cüneyt Bey “Kara Subaşı”nın oğluydu.
Doç.Mutlu Adak, son vakitlerde yapılan çalışmalarda, Cüneyt Bey’in babasının “Fatih İbrahim Bey “olduğunun mutlaklık kazandığını bildirir.
Öyleyse Cüneyt’in babası, lakabı “Kara” olan İbrahim Bey İzmir’de Yıldırım I.Beyazıt zamanında “Subaşı” olarak atanmış, bölgenin tertibinden sorumlu genç Osmanlı Devletinin vazifelisiydi.
“Kara” lakabı Türkmenler ortasında saygınlık tabir eden bir tarifti.
Bazı görüşler ise onun bölgenin Türkleşmesine büyük katkısı olan Aydınoğlu Beyliğinin kurucusu Mehmed Bey oğlu İbrahim Bahadır Bey’in oğlu olduğunu sav eder.
Ancak tarihî evrakların İzmiroğlu olarak tanıttığı Cüneyt Bey’in ömrünün birçok Aydınoğulları’yla yaptığı gayret ile geçmişti. Üstelik kayıtlar onu bu beyliği sona erdiren kişi olarak gösterir.
Bunların yanı sıra Cüneyt Bey muhtemelen babasının misyonlu olduğu İzmir’de ya da etrafında doğmuştu.
İzmirli’ydi!
***
Timur’dan sonra Anadolu’daki Türk Beylikleri kendilerini tekrar inşa etme sürecine girmişti.
Daha evvel İzmir-Aydın bölgesine hakim olmuş Aydınoğulları’nın soyundan gelen Musa Bey ve oğlu II.Umur Bey, cetlerinin malı olduğunu öne sürerek bu topraklara el koymaya kalktı. Bizanslılar “İonia” diyordu buralara.
Oysa o devirde bu çevreyi yöneten İzmiroğlu Cüneyt Bey idi.
İzmiroğlu’nun gerisinde duran birbirine sıkı sıkıya bağlı bir ailesi vardı.
Babası Subaşı Kara İbrahim Bey (Kara Subaşı), amcası Kurt Hasan, kardeşleri; Hasan, Beyazıt ve Hamza daima onun yanındaydı
Halk tarafından seviliyor, hürmet görüyorlardı.
Babasından sonra bu misyonu sürdüren Cüneyt Bey, bu toprakların Yıldırım I.Beyazıt devrinden kalma “Genel Valisi” üzereydi.
“İzmir’in Türk periyodunda birinci Valisi” idi!
Nu büyük onur!
Aydınoğulları’nın bölgeye yine sahiplenme girişimine Cüneyt Bey sert bir biçimde karşı çıktı.
Bağımsızlığından ya da Osmanlının ona daha evvel verdiği bir çeşit özerklikten vaz geçmezdi!
Şimdi Aydınoğulları onun egemenlik alanını elinden almaya kalkıyordu! Cüneyt Bey buna razı olamazdı.
İzmir ve civar köylerinden beş yüz kadar İzmirli toplayarak Ayasuluk/Efes’te (Selçuk-İzmir) oturan Aydınoğulları’nın üzerine yürüdü. Küçük Menderes Ovasına indi ve orada bulunanların mallarını yağma etti.
Daha fazla asker toplayarak Ayasuluk/Efes’e geldi. Kente yerleşmiş Aydınoğlu II.Umur, onu ve gücünü görünce, birkaç gün sonra Ayasuluk/Efes’ten kaçtı.
Kenti ve Kale’yi alan Cüneyt Bey İzmir etrafında edindiği pozisyonu, bağımsızlığı korumak için, Yıldırım I.Beyazıt’ın vefattan sonra taht hengamesine giren oğullarından en büyüğü, Edirne’de bulunan Süleyman Çelebi’yle ilgi kurdu. Ona bağlılık bildirdi.
Aydınoğulları’yla yaptığı arbedede yardım istedi.
Topraklarını korumak istiyordu!
Süleyman Çelebi de ona Gelibolu yoluyla para gönderdi.
Bu sırada Ayasuluk/Efes’i terk edip Cüneyt Bey’den kaçan Aydınoğlu II.Umur Bey amcası Menteşeli (günümüz Aydın, Muğla, Batı Denizli) İlyas Bey’e gidip takviye istedi.
Türkmenler oralara da yerleşmişti.
Ve böylelikle İzmiroğlu Cüney Bey’in bağımsızlık serüveni başladı.
***
(Timur)
Onun hakkındaki en objektif bilgileri o devirde, o bölgede yaşamış Bizans tarihçisi Mikhail Doukas’tan alırız.
Bizanslı/İstanbullu soylu bir aileye mensup olan Mikhail iç siyasal nedenlerle Aydınoğulları’na sığınmış, âlâ yetişmiş bir babanın oğluydu.
Muhtemelen 1400 yılında Ayasuluk/Efes’de (Selçuk-İzmir) doğdu. Birinci tahsilini burada yaptı. Bir müddet Ayasuluk’ta yaşadı.
İzmiroğlu Cüneyt Bey’in başından geçen olaylar ve Pir Bedrettin isyanı sırasında yaşananlara şahit oldu. Yazdı.
1421’de Yeni Foça’da bir Cenovalının şap işletmesinde katiplik yaptı.
Uzun yıllar Yeni Foça’daki meskeninde yaşadı.
İşte bu Mikhail Doukas bize, Cüneyt Bey’in başından geçenlerle ilgili çok detaylı bilgiler verir. İzliyoruz!
***
İzmiroğlu Cüneyt Bey’in Ayasuluk/Efes’te sıkıştırdığı Aydınoğlu II.Umur Menteşe Beyi İlyas Bey’den yardım isteyince, amcası yeğenini düzgün karşıladı.
Topladığı 6000 asker ve II.Umur Bey’le birlikte Ayasuluk/Efes’e geldi. O sırada Cüneyt Bey İzmir’deydi.
M.Doukas’a nazaran Kale’yi Cüneyt Bey’in babası Kara Subaşı savunuyordu.
Cüneyt Bey’in yandaşları Ayasuluk/Efes’i kolay teslim etmedi, direndi.
İlyas Bey’in Kale etrafındaki bütün konutları yaktırması üzerine kentliler direnişten vazgeçti.
Ancak Kara Subaşı teslim olmadı. İç kaleye çekildi. Oğlundan onları kurtarmasını bekledi.
İzmiroğlu Cüneyt Bey kâfi asker toplayamadı, yardıma gidemedi.
Çaresiz kalan Kara Subaşı Kale’den çıktı, İlyas Bey’e teslim oldu.
***
Ege toprağının ekmeğini yemiş, suyunu içmiş M. Doukas bundan sonrasını da bir hikaye üzere anlatır:
“Menteşe Beyi İlyas Bey Kara Subaşı’nı ve adamlarını tutsak aldı ve kendi beyliğine götürdü.
Cüneyt Bey’in babası Kara Subaşını zincirleyerek bir köyün kalesinin zindanına attı.
Adamlarını ondan ayırdı, deniz kıyısındaki Mamulus (Marmaris) Kalesi’ne hapsetti.
Aydınoğlu II.Umur’a da beyliğini geri verdi.
Prof. Erdoğan Merçil ise diğer kaynaklara dayanarak; Menteşeli İlyas Bey’in yeğeni II.Umur Bey’e dayanak için Ayasuluk/Efes’e saldırıp Kale’yi ele geçirdiğinde, Kale’de Cüneyt Beyin babası Kara Subaşı değil kardeşi Kara Hasan Bey’in bulunduğunu, onu tutsak alıp Marmaris Kalesi’ne kapattığını müellif.
M.Doukas’a nazaran, bütün olanları öğrenen İzmiroğlu Cüneyt Bey yoldaşlarını kurtarmak için iki sıra kürekli gemiyle İzmir’den denize açıldı, kıyı kıyı giderek Mamalos/Marmaris’e ulaştı.
Kalede tutulan adamlarına haber göndererek onları kurtarmaya geldiğini bildirdi.
M.Doukas’ın yazdıklarını Türkçeye çeviren V. Mirmiroğlu’nun anlatısıyla: “Mahpuslar o gece muhafızlara ziyafet çekerek, bunlara çok çok su katılmamış şarap içirdiler. Vefat derecesinde sarhoş edip uyuttular ve Kale’den ayrıldılar. Köyün surları üzerinden ipler sarkıtarak, surların dışına çıktılar. Gemiye binerek (Cüneyt Bey’le beraber) İzmir’e geldiler. Bu ustalıkla muvaffakiyetten ötürü çok sevindiler.”
“Kış mevsimi gelince Cüneyt Bey Ayasuluk/Efes üzerine yürüdü ve II.Umur Bey’i kentin Kalesi’nden dışarı çıkmamaya zorladı . Askerleri bütün kenti esir aldı. …..halkın (mallarını) yağma edildi, halkın birçoğunu kılıçtan geçirdi, birçok kötülük yaptı.”
Bu ortada babası Kara Subaşı’nı da Menteşe Bey’in zindanından kurtarmış olmalı.
Öte yandan E.Merçil’in kayıtlarına göre, Cüneyt Bey Marmaris Kalesi’ndeki kardeşi Kara Hasan’ı, âlâ bağlantıda bulunduğu Osmanlı tahtına talip Süleyman Çelebi’den aldığı nakdi yardım sayesinde kurtarmıştı.
Ancak Ayasuluk’un kent kısmını ele geçiren Cüneyt Bey, II.Umur Bey’in korunduğu Kale’yi alamadı.
(Ayasuluk Kalesi-Selçuk-İzmir)
Kuşatılmış Aydınoğlu II.Umur Bey baktı ki olacak üzere değil Cüneyt Bey’le barış yapmak istedi. Güç İzmiroğlu’nun elindeydi. Kaybedeceğini anlamıştı.
Düşmanlığı sona erdirmek, barışı ve dostluğu nihaileştirmek için Aydınoğlu II.Umur Bey, kızını İzmiroğlu Cüneyt Beyle evlendirdi.
Bölgede huzurun sağlanacağını umuyor olmalıydı!
Ancak yöreye gelen dinginlik kısa bir mühlet sonra sarsıldı.
II.Umur Bey, Cüneyt Bey’in de kentte olduğu bir gece Ayasuluk/Efes’te öldü.
Cenazesi çabucak, Aydınoğulları’nın birinci başşehri Birgi’ye (Ödemiş-İzmir) götürülerek cetlerinin da yattığı mezarlığa gömüldü. (1405).
Bu ani vefat, Cüneyt Bey’in kayınbabasını öldürttüğüne ait dedikoduların yayılmasına neden oldu.
Ancak bu durumun üstünde fazla durulmadı.
İzmiroğlu Cüneyt Bey artık; Alaşehir (Philedelphia), Sart/Salihli (Sardes), ve Nif/Kemalpaşa dahil evvelden Aydınoğulları’nın hükümran olduğu toprakların Beyefendisi, fiili hükümranı oldu.
Bağımsızlığının nişanesi olarak kendi ismine dört gümüş, iki bakır sikke bastırdı.
Doç.Mutlu Adak’ın verdiği bilgiye nazaran, sikkelerin üstünde “sonu güzel olsun” manasına gelen “Akibet-i Hayrbad” ibaresi bulunuyordu.
Çıktığı özgürlük yolunda işinin güç olduğunu biliyor, başarılı olmayı diliyordu Cüneyt Bey!
Kolay kazanılmıyordu bağımsızlık.
Sırada varisleri birbirine düşmüş Osmanlı vardı!
***
“Fetret Devri” denilen bu periyotta Buyruk Timur Anadolu’dan ayrılmıştı.
Yıldırım I.Beyazıt Akşehir’de ölmüştü. (1403). Osmanlı Timur’un elinden ağır bir darbe almıştı.
Daha evvel Osmanoğulları’nın buyruğu altına aldığı Türk beylikleri canlanmaya yüz tutmuştu. Fakat çok zayıftılar.
(Cüneyt Beyin bastırdığı bir sikke: Ön yüzünde güç simgesi “aslan “var)
Osmanlı ise yıllardır Anadolu’da; doğuda Moğollara, batıda Bizans’a karşı varlığını muhafazaya çalışıyor, genişlemeye, kök salmaya çabalıyordu.
Bunun için Türkmenleri bir ortaya getirmeye uğraşıyordu fakat Türk Beylikleri de Osmanlı’ya istekli bağlı olmak istemiyordu.
Oysa Osmanlıların kuruluşundan, 1299’dan beri yeterli işleyen, epeyce başarılı bir Devlet altyapısı vardı.
Peki Yıldırım I.Beyazıt öldüğüne nazaran onun, kurucu baba ve dedelerinin bıraktığı mirasın sahibi kim olacaktı?
Timur gitmiş, I.Beyazıt ölmüştü!
Yıldırım I.Beyazıt’ın yaş sırasına nazaran yedi oğlu vardı: Ertuğrul, Süleyman, İsa, Musa, Mehmed, Mustafa ve Kasım.
İlk doğan fakat kayıtlarda bulunmayan “Erkek” ismi verilmiş bir oğlu daha olduğu söylenir.
Osmanlının bu periyodunda Padişah oğullarına “saygınlık, soyluluk” tabiri olarak “Çelebi” lakabı veriliyordu.
Büyük oğul Ertuğrul Çelebi 1400 yılında, Timur daha Anadolu’ya gelmeden, Beyazıt’ın iktidar alanına katmak gayesiyle Sivas yöresi hâkim olmak için, bölgeye hâkim bir başka Türkmen Beyefendisi, Kadı Burhanettin ile yapılan savaşta öldürülmüştü.
Timur Anadolu’yu yağmalayıp çekildikten sonra, lokal Türkmen Beyefendileri kâfi güçleri olmadığı için ayakta kalmakta zorlanınca, Anadolu’da genel bir otorite boşluğu oluşmuştu.
Öte yandan, Padişah I.Beyazıt ölmüştü fakat Devlet geleneği, Trakya’daki varlığı hala yerinde duruyordu.
Bu kaotik ortamda Yıldırım Beyazıt’ın erişkin oğulları bu boşluğu doldurmak için birbirlerini yok etmeye girişti.
Kim oturacaktı Osmanoğulları’nın tahtına?
***
Timur Orta Asya’ya, Semerkant’a geri dönerken Beyazıt’ın oğullarından Mustafa Çelebi’yi de yanında rehin olarak götürmüştü.
O vakitler, yendiği düşmanı denetlemek için kazananın kullandığı bir metottu bu.
Oğulların en küçüğü Kasım Çelebi ise daha eli kılıç tutacak yaşta değildi. Nasıl iktidara talip olsun?
Kargaşa içindeki Anadolu’ya, I.Beyazıt’ın mirası Osmanlının varlığına sahip olmak için dört kardeş; Süleyman, İsa, Musa, Mehmed Çelebiler ortalarında savaşa giriştiler.
Bu ortamda; Süleyman Çelebi Edirne’de, İsa Çelebi Bursa’da, Mehmed Çelebi Amasya’da, Musa Çelebi Balıkesir’de padişahlıklarını ilan etti.
İktidar paylaşılmak istenmiyordu.
***
(Süleyman Çelebi)
Timur, Osmanlıyı yendiği Ankara savaşından sonra Yıldırım I.Beyazıt’ın büyük oğlu Süleyman Çelebi’yi bir orta Saruhan (Manisa) Valisi yapmıştı (1402).
Bu yüzden İzmiroğlu Cüneyt Bey komşuluk yaptığı, tahta talip, Süleyman’la tanışıyor olmalıydı.
Edirne’de kendini Padişah ilan eden Süleyman Çelebi kendisine bağlılığını bildiren ve Aydınoğulları’yla gayretinde, muhtemelen daha evvelce tanışıklıklarına binaen yardım isteyen ve alan Cüneyt Bey’e kızgındı.
Cüneyt Bey hem ondan yardım almış hem de ortamdan yararlanıp İzmir-Aydın-Manisa bölgesinde bağımsızlığını ilan etmişti.
Romanyalı tarihçi Nicolea Iorga’ya nazaran “kendine Anadolu’nun Bağımsız Beyi” unvanını vermişti.
İzmiroğlu İzmir etrafında bir egemenlik alanı yaratıyor, yeni münasebetler kuruyordu.
Bir defasında, toplumda var olan eşitsizlikleri görmezlikten gelmeyen, Ege kıyılarında ve Balkanlar’da çok hürmet duyulan bir din ve fikir adamı olan Pir Bedrettin’i İzmir’e davet etmiş, ağırlamıştı (1405).
Eşitlikçi bir dünya kurulmasını isteyen Pir Bedrettin’le, özgürlüğüne düşkün, baş kaldırmasını seven gözü pek İzmiroğlu neler konuşmuştu kim bilir bu buluşmada?
***
(İzmir)
Kendini Padişah sayan ancak daha şimdi kardeşleriyle hesaplaşmayan Süleyman Çelebi Bursa üzerinden, özgürlük peşinde olan İzmiroğlu Cüneyt’in üzerine yürüdü.
Koca Padişah adayı (!) geliyordu ona haddini bildirmek için.
Süleyman Çelebi’nin gücünden çekinen Cüneyt Bey, ayaklarına giderek Karaman (Konya) ve Germiyan’nın (Kütahya) Türkmen Beyefendilerinden, Osmanlıya karşı İzmir ve Ayasuluk/Efes’i savunmak, bağımsızlığını korumak için askeri ittifak kurmak istediğini söyledi.
Osmanlı Sultanı Yıldırım I.Beyazıt’ın elinden çok çekmiş, Timur’un onu yenmesiyle soluk almış bu Türkmen beyefendileri bu birlikteliğin kendi faydalarına olacağına ikna olarak “evet” dediler. Hazırlandılar.
O yıllarda Karaman Beyefendisi muhtemelen Mehmet Bey (1402-1420), Germiyan Beyi II.Yakup Bey idi (1387-1429).
Osmanlı, kendi egemenlik alanını genişleten Anadolu Türk birliği için onları dize getirmişti lakin, beylikler küçük olsalar da bağımsızlık istiyordu.
Özgürlük hoş şeydi!
Süleyman Çelebi Bursa, Ulubat, Bergama, Menemen üzerinden kalabalık bir orduyla İzmir’ geldi. Efes yakınlarında Mesaulion (Orta bahçe-Selçuk-İzmir) denilen yerde otağını kurdu.
Cüneyt Bey, ona yardıma gelen Karaman ve Germiyan birlikleriyle bir arada pek uzakta olmayan Ayasuluk/Efes’e çekilmişti.
Ancak gelen bir haberle irkildi.
Karaman ve Germiyan beyefendileri gece baskın yapacaklar ve İzmiroğlu’nu yakalayıp Süleyman Çelebi’ye teslim edeceklerdi.
Osmanlıdan korkmuş olmalıydılar. Kendilerini affettirip canlarını bu türlü kurtaracaklardı! Bunun için İzmiroğlu’nu satacaklardı!
İhanetti bu!
***
Cüneyt Bey durumu öğrenince zekasının yaratıcılığını, politik davranışının kıvraklığını gösterdi. Bir karşı oyun kurdu.
Askerlerinin bulunduğu çadırları, güya savaşa çıkıyormuş üzere fener ve meşalelerle aydınlattı. Karargâhı boşalttı.
Ayasuluk/Efes Kale’sine giderek Kale kumandanı kardeşi Beyazıt’a, savaşa hazır olmasını söyledi, bu söylentiyi yaydı.
Sonra da gizlice Saruhan Valisi iken vilayet komşusu olan, tahminen de daha evvelden arkadaşlık ettiği Süleyman Çelebi’nin otağına vardı.
M.Doukas’a nazaran, “boynuna kement geçirerek” Süleyman Çelebi’ye, “günah işledim, vefatı hak ettim… her türlü cezaya razıyım”, dedi.
Bu yavuz ve kurnaz adam her türlü makus şartı kendi faydasına çevirmeyi beceriyordu.
Çelebi duygulandı, onu affetti. Tahminen de eski dostlukları adına!
Bu ortada alınan duyum yanlışsız çıkmıştı.
Ortalığı aydınlatan meşale ve fenerlerden Cüneyt Bey’in karargâhında olduğunu düşünen Karaman ve Germiyan Beyefendileri kampı basmış lakin İzmiroğlu’nu çadırında bulamamıştı. Askerleri de ortalıkta yoktu.
Durumu anlayıp, Cüneyt’in Süleyman Çelebi’nin yanında olduğunu öğrenince kandırıldıklarını anladılar.
Ava giderken avlanmak üzereydiler!
Hemen süvarilerini, piyadelerini topladılar, eşyalarını devlere, katırlara yüklediler ve kaçtılar.
Cüneyt Bey kaçanları kovalamak için Süleyman Çelebi’yi ikna etmeye çalıştı fakat onun davranışlarına güvenmeyen Padişah adayı, Karaman ve Germiyan Beyefendilerinin bölgeden uzaklaşmasına göz yumdu.
M.Doukas’ın anlattığına nazaran, K.Menderes Ovası’nda dört ay kalan Süleyman Çelebi, bu müddet boyunca sefahat içinde günler geçirdi. Şaraba ve bedensel zevklere çok düşkündü.
Belki de eski arkadaşı Cüneyt Bey de onun işret meclislerine, yaptığı alemlere katılıyordu!
***
(Ohri)
Süleyman Çelebi İzmir, Ayasuluk/Efes’ten ayrılıp Edirne’ye dönerken İzmiroğlu Cüneyt Beyi de yanında götürdü.
Onu İzmir’de bırakıp gerisinden olumsuz işler çevirmesinden çekiniyordu. Cüneyt Bey’in aklının bölgesinde bağımsız bir idare kurmak olduğunu bilmeyen yoktu.
Bu ortada Cüneyt Bey’in daha evvel İzmir’de bir ortaya geldiği, “toplumsal eşitlik” isteyen Pir Bedrettin’in yoldaşları Börklüce Mustafa ve Torlak Kemal İzmir-Aydın etrafında dolaşıyordu.
Anadolu’nun Ege Denizi kıyıları içten içe kaynıyordu.
Yoksulluk almış başını gidiyordu. Savaşlar insanları tüketiyordu.
Çıktı çıkacaktı kitlesel fırtına!
Bu durumda “toplumsal eşitlik” ve “bağımsızlık, özgürlük” istemleri hâkim beyefendiler için büyük tehlikeydi. Hele ikisi bir ortaya gelirse!
Süleyman Çelebi yanına aldığı Cüneyt Beyefendisi, Balkanlarda “Ohri” Valisi yaptı (1407).
“Ohri” bugünkü Arnavutluk’la Kuzey Makedonya hududunda, kendi ismini taşıyan gölün kıyısındadır.
Bu süreçte Cüneyt Bey’in Edirne’de kabuğuna çekilmiş Pir Bedrettin’le sık sık görüşmüş olması mümkündür.
Baş kaldırıcı tabiatı ve tecrübesi olan bu iki özel kişinin dostlukları derin, konuşacakları çok şey olmalıydı!
Ancak İzmiroğlu’nun gönlü memleketi İzmir’deydi.
Dumanlı Nif Dağı’nın, Körfez’in köpüklü sularının çocuğuydu Cüneyt.
Özgür martıların arkadaşıydı!
Hele o avı bol Çatalkaya!
Bu ortamda Süleyman Çelebi Edirne’de zevk ve sefa içinde yaşarken, kardeşleri Anadolu’da taht peşinde, birbirlerini yok edercesine çaba ediyordu. Sıra Süleyman’a da gelecekti.
***
(İsa Çelebi)
Amasya’dan gelen Mehmed Çelebi ile Balıkesir’den Musa Çelebi, iki kardeş ortalarında anlaşmış, Bursa’da bulunan öbür kardeşleri İsa Çelebi’yi hamamda bulup, boğdurtmuştu (1406).
Böylece İsa Çelebi ortadan çektirilmişti.
Kardeşler içinde en akıllıları olduğu anlaşılan Mehmed Çelebi kendi iktidarı için en büyükleri Süleyman Çelebi’nin de ortadan kalkması gerektiğinin biliyordu.
Bu gayeyle eli sert Musa Çelebi’yi Edirne’de bulunan en büyük ağabeylerinin üzerine gönderdi.
Bu sırada Pir Bedrettin Bursa’da Musa Çelebi’nin Kazaskerliğini yapıyordu.
Osmanlıda Kazaskerler kadı, müderris, din vazifelisi atama yetkisi olan, yargıçlık yapan kadıların kararlarını bozabilen yüksek bir makamdı.
İki Padişah adayı ortalarında vardıkları mutabakatla, Süleyman’ı yenecekler; Mehmed Anadolu’nun, Musa Rumeli’nin sultanı olacaktı. Ülkeyi güya kardeş kardeş paylaşacaklardı!
Musa Çelebi ağabeyi Süleyman Çelebi’yi Edirne’de hamamda buldu.
Yıkana yıkana mı iktidar için ellerine yüzlerine bulaşan kandan arınıyorlardı?
Süleyman hamamda alemdeydi, eğleniyordu, sarhoştu.
Tarihçi Necdet Sakaoğlu’na nazaran kardeşi Musa’nın “baskına geldiği haberini kendisine getirenlere inanmamış; sonlanmış, hakaret ederek, hatta saçlarını ve sakallarını tıraş ettirerek yanından kovmuştu.”
Beylerin keyfi hiç bozulur muydu?
Ama değerliydi can! Pabuç pahalıydı!
Durum başına dank edince maiyetindekilerle birlikte, Bizans’a sığınmak için İstanbul’a yanlışsız yola çıktı, kaçtı.
Ancak yolda verdiği molada kılavuzu ona ihanet etti. Kim olduğunu etraftaki köylülere söyledi.
Durumu kıymetlendiren köylüler, bu güç yarışında üstün geleceğini düşündükleri Musa Çelebi’ye yaranmak için Süleyman’ın başını kesti, canını aldı (17 Şubat 1411).
Ancak Türk geleneklerine nazaran sultanlar ve onların soyları öldürülecekse bile kanları akıtılmazdı. Ekseriyetle asılır, boğdurulurdu!
Bu bağlamda Musa Çelebi katilleri cezalandırdı, ağabeyinin kafasının kesildiği köyü yakıp yıktı, yok etti.
***
(Musa Çelebi)
Şimdi Mehmed ile Musa Çelebi baş başa kalmıştı.
Süleyman devre dışı bırakılınca İzmiroğlu Cüneyt Bey, bu karışık ortamda gizlice, Süleyman’ın onu görevlendirdiği Ohri’den, Gelibolu üzerinden özlediği İzmir’e döndü.
Çevreden topladığı askerlerle, daha evvelden var olan beyliğini canlandırdı Cüneyt. M.Doukas’a nazaran kendisinin “Küçük Asya’nın hâkimi” olduğunu duyurdu.
Bu birebir vakitte bir argüman idi!
Bağımsız olmayı istemek karakteri miydi İzmirli’nin?
Bu sırada Rumeli’deki gücüne güvenen Musa, kardeşi Çelebi Mehmed’e verdiği kelamı tutmadı.
Edirne’de kendini, birebir öldürttüğü ağabeyi Süleyman Çelebi’nin yaptığı üzere Osmanlı Padişahı ilan etti.
Bunun üzerine Mehmed Çelebi, bir büyüğü olan Musa’ya savaş açtı.
Yıldırım I.Beyazıt’ın oğulları taht hevesiyle birbirlerinin kuyusunu kazıp duruyordu!
İki kardeş Çelebinin taraftarları Trakya’da, Sofya yakınlarında karşılaştı.
Musa büyük bir direniş gösterdi fakat ağır yaralandı. Ordusu dağıldı.
Kaçmaya çalışırken bir çeltik tarlasında batağa düştü. Mehmed Çelebi’nin askerleri Musa Çelebi’yi burada yakaladılar, boğup öldürdüler. (5 Temmuz 1413).
Aynı soydan tıpkı soptan olsalar da iktidarı ele geçirmek için yapılmayacak yoktu!
Ne tatlı şeydi şu iktidar!
Sonunda Mehmed Çelebi beşinci Osmanlı padişahı oldu.
Sekiz yıl tahtta kaldı.
(Mehmed Çelebi)
***
Yine Doukas’ın anlattığına nazaran Mehmed Çelebi Trakya’da iken Veziri Amasyalı Beyazıt Paşa İzmiroğlu’nun Batı Anadolu’da güçlendiğini görüp Çelebi Mehmed ismine uzlaşmak için haber göndermişti.
Bu bağımsızlık sevdasından vaz geçmesini, uslu olmasını, Osmanlı’ya bağlı kalmasını istiyordu.
Bunun için aile bağı bile kurabilirdiler:
Cüneyt kızını Amasyalı Beyazıt Paşa’ya yasal eş olarak verecek, bunun karşılığında elindeki toprakların onda kalması sağlanacaktı.
Hem kızını hem topraklarını verecekti Cüneyt, Osmanlı paşasına! Bağımsızlık ve özgürlük rafa kalkacaktı!
Öneriyi sert bir lisanla reddetti İzmiroğlu. Hem de çok bir reaksiyon gösterdi. Kendine çok güveniyordu.
Amasyalı Beyazıt Paşa’ya elçisi aracılığıyla verdiği cevapta; “kızını bir köleyle, Abdullah isminde, Hristiyanlıktan Müslümanlığa geçmiş bir Arnavut’la evlendirdiğini” bildirdi.
“O kendisi (Beyazıt Paşa) üzere bir Arnavut’tu. Kurtarılmış bir köle, kendisi kadar güçlü, kendisinden daha genç ve kendisinden daha akıllıydı.”
Bu hakaret dolu karşılığın akabinde Amasyalı Beyazıt Paşa İzmiroğlu Cüneyt Bey’e karşı çok büyük kinlendi.
***
Yeni Padişah Çelebi I.Mehmed Bursa’yı da kontrolü altına aldıktan sonra güneye yürüdü.
Kardeşi Çelebilerden rakip kalmamıştı lakin bir çıban başı vardı orada! Halleriyle Osmanlıya meydan okuyordu.
Cüneyt Bey, arzuladığı üzere, Batı Anadolu’da bağımsızmış üzere davranıyor, kimseyi takmıyordu.
Çevresinde Türk, Rum, Cenevizli, Rodoslu varsıl efendiler de bu başına buyruk Bey’den rahatsızdı.
Börklüce Mustafa ve Torlak Kemal üzere uygunsuz şahıslar; köleleri ve köylüleri ağalara, beyefendilere karşı gelmeleri için kışkırtıyordu!
Ne demekti; “eşitlik, özgürlük”?
Alt katman haddini bilmeliydi!
Oysa Pir Bedrettin’in isyancı rüzgarları uğulduyordu dağlarda!
Bir de ortaya şu İzmiroğlu Cüneyt çıkmıştı: Osmanlının ve bölgedeki efendilerin otoritesi temelden sarsılıyordu.
***
(Bir Osmanlı Savaşı)
Çelebi I.Mehmed güçlü ordusuyla Bursa’dan Bakırçay Ovası’na indi, Bergama kentine geldi. Bergama bölgede Türklerin üslendiği değerli bir yerdi.
Doukas’a nazaran, Cüneyt’e haber göndererek “Sahibi olduğun yerleri terk et ve teslim ol” dedi Padişah.
Cüneyt aldırmadı, hiç cevap vermedi.
Bunun üzerine, Osmanlı Devlet’ini tekrar ayağa kaldıracak yeni lider Çelebi Mehmed, savaşarak Cüneyt’e bağlı Kyme (Aliağa yakınında) Kalesini zapt etti.
Ona karşı gelenleri kılıçtan geçirdi. Halka dokunmadı.
Oradan Menemenu (Menemen) Ovası’na geldi. Muhtemelen Gediz’in Emiralem boğazını izleyerek Gördes yakınlarındaki, Cüneyt’in kuvvetlerinin üslendiği, Bizanslıların “Archangelu”, Türklerin “Kayacık” dediği, bırak tırmanmasını zapt edilmesi çok sıkıntı Kale’yi aldı.
Nif (Kemalpaşa) üzerinden İzmir’e geldi ve Kadifekale’yi kuşattı.
Cüneyt Bey inançta olsunlar diye, güzelce tahkim ettiği ve yiyecek biriktirdiği Kadifekale’ye annesini, çocuklarını bırakmış, muhafazası için kardeşi Beyazıt’ı görevlendirmişti.
Çelebi Mehmed İzmir’i on gün kuşattı. Midilli ve Sakız adalarından gelen kadırgalar da denizden ona yardım etti.
Sonunda Kale çok güçlü Osmanlı Ordusuna dayanamadı.
Doukas’a nazaran Cüneyt’in annesi, karısı ve çocukları Kale’den çıkıp Mehmed’in ayaklarına kapandılar, af dilediler. İzmir’i teslim ettiler (1414).
Bu sırada Çelebi’nin askerleri, Cüneyt Bey’in Nif (Kemalpaşa) Kalesi’nin kumandanı olan damadı, kölelikten azat Arnavut Abdullah’ı yakalamış, Padişahın Veziriazamı Amasyalı Beyazıt Paşa’ya getirmişti.
Daha evvel kızını ona damat olarak vermeyip ağır sözlerle aşağılayan Cüneyt’e çok kinli olan Beyazıt Paşa Abdullah’ın hayalarını kesip hadım etti.
Ne vahşet! Ne zulüm!
Damadının başına gelenlere İzmiroğlu çok içerleyecek, Beyazıt Paşa’dan öcünü daha sonra almasını bilecekti.
***
(Şeyh Bedrettin)
Padişah I.Mehmed İzmir’i fethettikten sonra Kadifekale’nin surlarını, burçlarını tabanına kadar yıktırdı.
Bir daha isyan bayrağı açılmamalıydı burada!
Daha evvel Rodos Şövalyelerinin olan Liman (Okçular) Kalesini de İzmir’i fetheden Timur yıktırmıştı (1402).
Şimdi Kale’yi yine inşa etmekte olan Rodoslulara aldırmadan orada da örülen yeni surları da yıktırdı Çelebi Mehmet.
İzmir’de Osmanlıya karşıt bir gücün barınmasını istemiyordu Padişah.
Osmanoğullarına karşı gelinmeyeceğini yeterlice öğrenmeliydi herkes!
Rodosluların itirazına ve Haçlıları tekrar İzmir’e çağırıp saldırtacakları tehdidine karşı Çelebi Mehmed buna müsaade vermeyeceğini yumuşak bir lisanla onlara iletti.
İsterlerse Menteşe kıyısındaki Bodrum Kalesi’ne yerleşebileceklerini bildirdi. O denli de oldu.
Bunun ardından Cüneyt Bey Çelebi Mehmed’e gelerek, annesi ve ailesinin yaptığı üzere ona sadık kalacağını, itaatsizlik etmeyeceğini bildirdi. Canını fakat bu türlü kurtarabildi.
Ve sonra Padişah II.Mehmed, İzmiroğlu’nu bölgeden uzaklaştırdı. Trakya’ya göndererek, Tuna ırmağı kıyısındaki Niğbolu’ya mahallî yönetici, Sancak Beyefendisi yaptı (1415).
Durduğu yerde duramayan Cüneyt Bey böylelikle hem egemenlik argüman ettiği topraklardan uzak olacak hem de Osmanlı’ya bu türlü yardım etmiş olacaktı.
Ancak tarih öngörüldüğü üzere işlemiyordu!
Osmanlı’da siyaset yeniden karıştı.
Bitti sanılan baş kaldırılar bitmiş miydi?
Bağımsızlıkçı İzmiroğlu için ise bu durum yeni fırsatlar yol açabilir miydi?
***
Emir Timur Anadolu’yu yağmaladıktan, Osmanlıyı beylikler ortasından parçaladıktan sonra ülkesine, Semerkant’a geri dönmüştü.
Yanında rehin olarak götürdüğü Yıldırım I.Beyazıt’ın oğullarından Mustafa Çelebi, Timur ölünce (1405) Anadolu’ya geri dönüp Osmanlı tahtında hak argüman etti.
Bunun için asker toplamaya girişti. Kardeşlerini bertaraf eden ve Padişahlığı olarak tahta oturan ağabeyi Mehmed Çelebi’nin sultanlığını tanımadı.
Trakya’da gelişen isyanda, o vakitler Rumeli’de Niğbolu’da bulunan İzmiroğlu Cüneyt Bey Mustafa Çelebi’nin yanında yer aldı.
Bu siyasal şartlardan İzmir egemenliği için yararlanabilirdi!
Padişah I.Mehmed Çelebi, Eflak’da (Romanya’da bir bölge) ortaya çıkan isyancı kardeşi Mustafa’yı Selanik yakınlarında kıstırdı ve yendi (1416).
Mustafa Selanik’te Bizanslılara sığındı. Cüneyt Bey de.
I.Mehmed’in protestosuna karşın Bizans onu yeni padişaha teslim etmedi. Osmanlının para teklifi üzerine, ömür uzunluğu tutulmak üzere, Çanakkale Boğazı karşısındaki Limni (Limnos) adasına sürgüne gönderdi.
İzmiroğlu Cüneyt Bey’e de İstanbul’da “Pammakaristos” (bugünkü Fethiye Camii) manastırına kapatıldı.
(Önceden kilise olan Fethiye Camii-İstanbul)
Orada papazlar tarafından aşağılamalara maruz bırakıldı.
Aynı yıl (1416) Börklüce Mustafa Aydın-İzmir vilayetlerinde, Torlak Kemal Manisa’da, Pir Bedrettin Balkanlarda “eşitlikçi ve özgürlükçü” bir toplumsal ömür kurmak için harekete geçmişti. Bu bir isyandı!
Üzerlerine gelen Osmanlı güçlerine uzun mühlet karşı koydu, savaştı, direndi Bedrettin ve müritleri.
Ancak vakit, ileri sürdükleri niyetleri gerçekleştirbilecekleri vakit değildi.
Erken açmıştı çiçekler, soğukta kurudular!
Sultan Çelebi I.Mehmed oğlu Murat ile veziri Amasyalı Beyazıt Paşa’yı bölgeye, Börklüce Mustafa üzerine gönderdi. Börklüce azap ile, müritleri kılıçtan geçirilerek öldürüldü.
Ardından, tıpkı mefkureye inanan Torlak Kemal de.
Ekin biçer üzere biçmişti insanları!
Balkanlarda isyan eden Pir Bedrettin de yakalandı ve Serez çarşısında asıldı (1420).
Araştırmacı Mustafa Üzel’e nazaran, İzmir ve etrafının bağımsızlığı için her buyurgana karşı çıkan İzmiroğlu Cüneyt Bey’in Pir Bedrettin ve arkadaşlarının aksiyonlarıyla bağlantısı olmalıydı.
Konumları farklıydı ancak birebir yolun yolcusuydular muhtemelen!
İnsanlığın eşitlik ve özgürlük istemleri hiç bitmiyor!
***
I. Mehmed 1421’de ölünce yerine oğlu II.Murat 17 yaşında Bursa’daki Osmanlı tahtına oturdu.
Genç Padişahın deneyimsizliğinden yararlanmak isteyen Bizans Limni adasında rehin tuttuğu, Osmanlı’ya sultan olmak isteyen Mustafa Çalebi’yi hür bıraktı.
Kışkırttı ve Rumeli’de tekrar isyan etmesine yardımcı oldu. İzmiroğlu Cüneyt Beyi de.
Düşmanlarını birbirine kırdırarak varlığını sürdürmeye çalışıyordu, bir vakitlerin ulu Doğu Roma/Bizans İmparatorluğu.
Limni’den ayrılan Mustafa Çelebi, İzmiroğlu Cüneyt Bey üzere cabbar bir savaşçı beyefendisi de yanına alarak ayaklandı.
Genç II.Murat’ın Veziriazamı ve Rumeli Beylerbeyi olan Amasyalı Beyazıt Paşa komutasındaki Osmanlı Ordusunun üzerine yürüdü.
Beyazıt Paşa, babası II.Mehmet üzere oğlu II.Murat’n da eli ayağı idi.
İki taraf, Saros Körfezi (Çanakkale-Trakya) kıyısında, bugün Keşan’ın bir köyü olan Sazlıdere mevkiinde karşılaştı.
(Amasyalı Beyazıt Paşa)
II.Murat’ın deneyimsizliğinden ya da Mustafa’nın kalabalık ordusundan korkan Osmanlı askerleri, kumandanlar dahil Mustafa Çelebi tarafına geçti.
Zaferi savaşmadan baş kaldıranlar kazanmıştı (1422).
Veziriazam Amasyalı Beyazıt Paşa da Mustafa Çelebi’ye teslim olmak zorunda kaldı.
Kaderin işine bak!
Cüneyt Bey’in damadı Arnavut Abdullah’ın hayalarını kestiren Amasyalı Beyazıt Paşa, düşman Mustafa Çelebi’nin en ehil savaşçısı olan İzmiroğlu’nun eline düşmüştü.
Cüneyt, Amasyalı Paşa’ya istediği üzere davranabilmek için Mustafa’dan müsaade aldı.
Damadı Abdullah’ın hayatını karartan, muhtemelen Cüneyt’in dostları olan Bedrettin isyancılarını katlettiren Beyazıt Paşa’yı idam ettirdi.
Bayazıt Paşa’nın yaptığı kötülük yanına kalmamıştı!
Kötülük yapanın yanına kalmıyordu!
Ama merhametliydi de İzmiroğlu.
Beyazıt’a azap yaptırmadığı üzere, onunla birlikte yakalanan kardeşi Hamza’ya çok genç diye dokunmadı, öldürtmedi.
Oysa daha sonra Osmanlıya Paşa olacak bu Hamza, ağabeyinin kinini güdecek, ileride bir defa daha karşılaşacağı Cüneyt Bey’e birebir olgunlukla davranmayacaktı.
***
(Cüneyt Bey tarafından onarılmış Tire Ulu Cami)
Bu savaşın akabinde Mustafa Çelebi Rumeli’deki Türklerin merkezi olan Edirne’yi ele geçirip Padişahlığını ilan etti. Yeniden iki padişahı vardı Osmanlının!
Cüneyt Bey Bedrettin isyanında görünür sahnede değildi lakin, Osmanlıya karşı bir defa daha eline kılıcını almıştı.
Bu ortada II. Murat Bursa’da, amcası Mustafa’nın “Düzmece” “Sahte” bir varis olduğu propagandasıyla onun Türkmenler ortasındaki saygınlığını kırdı.
Güya Mustafa Çelebi Yıldırım I.Beyazıd’ın oğlu değildi ve Padişah olmak için bu türlü bir kimlik uydurmuştu.
Bunca kanla, bin bir zorlukla kurulmuş Osmanlı Devleti nasıl bu türlü birine teslim edilirdi?
Başta yardımını aldığı Bizans’la da ortası çözülemeyen ufak tefek problemlerle bozulan Mustafa Çelebi’nin stratejik kusurlar yaptığı görülüyordu.
Onun II.Murat’la baş edemeyeceğini anlayan Cüneyt Bey Mustafa’nın yanından çekildi.
İzmiroğlu, onun davranışlarında bağımsızlığına yardımcı olacak bir anlayış, gelişme, kişilik görmemişti tahminen.
Üstelik Doukas’a nazaran, kardeşi Hamza’nın yakın arkadaşı olan Padişah II. Murad, Cüneyt’e gece yarısı Lampadion’da (Ulubat-Bursa) bir haber göndermişti.
Ona karşı gelmezse eski beyliğini yine geri vereceğini vaat etmişti.
Buna inandı mı Cüneyt bilinmez fakat iki tarafta da hayır olmadığı açıktı!
Böylece Cüneyt yakınlarıyla birlikte bulunduğu yeri terk etti, atlarını İzmir’e hakikat sürdü. Bu işin sonu yoktu.
İzmiroğlu Cüneyt Bey’in de yanından çekilmesi üzerine bir dizi çatışma sonucunda II.Murat’a yenildi.
Öte yandan ele geçirileceğini anlayan Mustafa Çelebi de hazinesiyle birlikte Eflak’a kaçtı.
Orada II.Murat’ın adamları tarafından yakalandı.
Edirne Kalesi’nde bir burca asılarak idam edildi.
Tabii ki Hanedan beyefendilerinin kanı, bilerek dökülmezdi.
Genç II.Murat “Düzmece” ismi takılan amcası Mustafa’yı saf dışı bırakmayı bilmişti.
Onun destekleyen Osmanlının deneyimli kurulu nizamı bu türlü uygun görmüştü.
Bu periyoda tarihçiler “Fetret Zamanı, Orta Dönem” der.
Osmanlı Devleti’nin kuruluş periyodunda “Fetret Devri” böylelikle bitmiş oldu (1423).
**
Ancak İzmiroğlu Cüneyt Bey’in çabası daha bitmemişti!
Birlikte davrandığı Mustafa Çelebi’nin vefatından evvel ondan ayrılan Cüneyt Bey İzmir’e dönmüştü. İzmir halkı bildiği, tanıdığı Cüneyt’i sevinçle karşılamış, bağrına basmıştı.
Daha evvel ona verilmiş, Ayasuluk/Efes ve Tire topraklarının Aydınoğulları’ndan II.Umur’un oğlu Mustafa’nın eline geçtiğini öğrenince Vourla (Urla), Eritre (Ildırı), Klozamene (Karantina Adası-Urla) üzerinden K.Menderes Ovasına hakikat yürüdü.
Ormanlardan ağaçlar keserek, uçları âlâ dövülmüş pirinçle kaplı mızraklar, yaylar, baltalar yaptırmıştı; etrafına topladığı dağlı Türkmenlere.
Muhtemelen onlar bu dağları mesken tutmuş Tahtacıların yiğit ve savaşkan yiğitleriydi.
Üstelik bu yörede, daha beş altı yıl evvel, Börklüce Mustafa Karaburun yarımadasında, Torlak Kemal Manisa dolayından “eşitlik ve ortaklaşa bir ömür için” isyan etmiş, fakat bu başkaldırı, daha sonra Cüneyt Bey tarafından başı kestirilecek Amasyalı Beyazıt Paşa tarafından zalimce bastırılmıştı.
Bu Beyazıt Paşa o periyodun Azraili idi sanki!
Cüneyt Bey evvelden elinde olan Ayasuluk/Efes’i Aydınoğlu Mustafa’dan almak için hazırdı.
İki tarafın erleri bataklık ve ormanlık bir yer olan, Ayasuluk/Efes yakınlarındaki Mesaulion’da karşılaştı.
Doukas’ın deyişiyle, Cüneyt “serçeler ortasına dalan bir kartal üzere, ormandan düşmanını üstüne daldı, düşmanını mahv-ı perişan etti.”
Savaş alanında demir bir gürzle başından yaralanan Aydınoğlu Mustafa atından düştü ve öldü.
İzmiroğlu Cüneyt Bey büyük bir zafer alayıyla Ayasuluk/Efes’e girdi.
Saygıyla karşılandı. O da Mustafa’nın beyliğine yakışır bir halde defnedilmesini sağladı.
***
(II.Murat)
Artık daha güçlenmişti Cüneyt Beyefendi. Kendine yarattığı, varlığını sürdürmek istediği ülkenin tahtına ikinci sefer çıkmıştı. Bağımsızdı.
Ardından, Osmanlıya karşı durabilmek ya da aktiflik alanını genişletmek için Bizans ve Venedik’le yakınlık kurmaya girişti.
Bunun üzerine Padişah II.Murat, Cüneyt Bey’e bir mektup göndererek etkinliklerini ve egemenlik alanını yalnızca İzmir etrafıyla sınırlamasını, Doukas’a nazaran Lampadion’da (Ulubat-Bursa) sözleştikleri üzere oğullarından birini II.Murat’a rehin olarak göndermesini istedi.
Birbirine sıkıca bağlı ailesinin bir modülünü, oğlunu hiç Osmanlıya rehin verir miydi Cüneyt!
Kolay kolay baş eğmeyen İzmirli’nin karşılığı manalıydı:
“İstediğini yap, gerisini Allaha bırak”!
Bir manada bu bir meydan okumaydı! Osmanlı’dan korkmuyordu.
“Hadi gel diyordu, Allah yanımda!”
ABD’den Harry Magoulias’in verdiği bilgiye nazaran, bu durumda II.Murat Anadolu’da vazifeli kumandanı Halil Yahşi Bey kumandasındaki bir orduyu Cüneyt Bey’in üzerine gönderdi.
Bir Rum olmaktan Müslümanlığa geçen Halil Yahşi Bey birebir vakitte Cüneyt Bey’in idam ettirdiği, isyancı Börklüce Mustafa’yı katlettiren Amasyalı Beyazıt Paşanın eniştesi idi.
Cüneyt’ten kayınbiraderinin intikamını almaya gelmişti.
Eski Yunan tragedyalarındaki üzere sürüyordu olaylar!
Durmadan birbirlerini öldürüyordu iktidar oyununun kahramanları!
Halil Yahşi’yi Thyatira (Akhisar-Manisa) Ovasında Cüneyt Bey ve oğlu Kurt Hasan karşıladı.
Cüneyt Bey’in soyu kendini “Kurt” olarak niteliyordu. Amcası Hasan’ın da lakabı “Kurt”tu, oğlunun da.
Yapılan savaşta, ivedi edip saldıran ve Halil Yahşi’nin tuzağına düşen Hasan yenildi ve esir düştü. Amcası Hamza ile birlikte Gelibolu’da hapsedildi.
***
(Cüneyt Bey Camii-Menderes-İzmir)
Oğlu Kurt’un Halil Yahşi’nin eline geçtiğini, ordunun dağıldığını gören Cüneyt Bey Hermos (Gediz) Ovasından ayrıldı. Sarp dağları aşarak, deniz kıyısına vardı. Burada düzgünce tahkim edilmiş ve içi erzakla doldurulmuş “İpsili” Kalesi’nde karargâh kurdu.
Bugün Doğanbey (Seferihisar-İzmir) beldesi civarında, antik “Lebedos” kenti yakınlarında, eski ismi “Makri” olan, Sisam adası karşısındaki yarımadanın burnunda bulunuyordu İpsili (Ypsili) Kalesi.
Cüneyt’in oğlu Kurt Hasan’ı yenip tutsak alan Halil Yahşi Nif’e (Kemalpaşa-İzmir) oradan Ayasuluk/Efes’e gelmişti. İzmiroğlu’nu ele geçirememişti lakin peşindeydi.
Burada daha evvel Cüneyt’e hizmet edenlere dokunmadı. Durumu Padişah II.Murat’a yazdı.
Padişah da Cüneyt’i yakalayamadığı için Halil’e kızmıştı. Cüneyt’in topraklarını Halil’e bıraktı lakin peşinden göndermedi.
Cüney Beyt’in idam ettirdiği, Halil Yahşi’nin kayınbiraderi olan Amasyalı Beyazıt Paşa’nın kardeşi Hamza Bey’i İzmiroğlu’nun üzerine gönderdi.
Bu Hamza Bey ise, Trakya Sazlıdere’deki savaşta Cüneyt Bey’in Beyazıt Paşa’nın yanında yakaladığı ve küçük olduğu için merhametle canına kıymadığı genç Hamza idi.
Kader beyefendileri birbirine kırdırmaya kararlıydı!
Hamza Bey artık buralara, tutsak olduğunda ona ömrünü bağışlayan İzmiroğlu’nu öldürmeye gelmişti.
Bak şu işe!
Bu ortada, İpsili kalesine sığınan Cüneyt Bey, Amorion’a (Emirdağ) giderek, buluşmak ve görüşmek için Karaman Beyi’ne (Konya) haber gönderdi.
“Güçlerini birleştirmeliydiler”.
Osmanlı eski gücüne erişmek için Timur’un canlanmalarının yolun açtığı Anadolu’daki Türk beyliklerini tekrar egemenliği altına almaya çalışıyordu.
Bu bağlamda, bu beyliklerden biri olan Karaman Beyliği’ne de Osmanlı saldırabilirdi. İzmirlioğlu’ndan sonra sıra onlara gelebilirdi.
Karaman Beyi İbrahim Bey (1420-1464) Süleyman Çelebi vaktinde ortalarında güvensizlik oluştuğunu söyleyerek mutabakata yanaşmadı.
Ancak ona bir ölçü para ve atlı asker verdi. Ve Cüneyt Bey İpsili’ye, geri dönüş yoluna çıktı.
***
Tarihçi Mikhail Dukas bu yol boyunca bize o çağın Rum yer isimlerini da verir, okuyucuyu da bu seyahate katar.
Cüneyt Bey, Salutarya’dan (Afyon’un güneyi-Denizli’nin kuzeyi-Phrygia) geçerek Lazikiye (antik Laodikeia-Denizli) indi.
Yüksek Tmolos’u (Bozdağ) geçti, Sardes’e (Sart-Salihli-Manisa) oradan Nif’e (Kemalpaşa-İzmir) ulaştı.
Galison Dağı’nın (Kuşçu Dağı-Torbalı-İzmir) deniz tarafındaki yükseltilerini aşarak, İpsili’ye (Doğanbey-Seferihisar-İzmir) vardı.
(İpsili Burnu-Doğanbey-Seferihisar-İzmir)
Kale Osmanlı askerleri tarafında kuşatılmıştı.
Cüneyt yoldaşlarıyla birlikte kuşatmayı kahramanca dövüşüp yararak, düşmanla savaşarak içeriye girdi. Kaleyi koruyan erleriyle birleşti.
M.Doukas’a nazaran, Kaledekilerin sayısı bin, düşman askerlerin sayısı, elli bindi. Lakin Kale sağlam ve kolay ele geçirilecek üzere değildi.
İzmiroğlu Cüneyt’e hem bir can borcu olan hem de ona çok kinli Hamza Bey, deniz yanı açık olan Kale’ye girmek için, Padişah II.Murat’a haber ileterek yardım istedi.
II.Murat, tanıdığı Cenevizli denizci Persivas Palavicinos’la mutabakat yaptı onu, Cüneyt Bey’in savunduğu İpsili Kalesine gönderdi.
Üç büyük kadırgayla gelip deniz tarafından da Kale’nin karşısına dikilen Cenevizlileri görünce isyancılar ümitsizliğe kapıldılar.
Yine de savaşmaya kalktılar ama Cüneyt Bey güçlerinin yetmeyeceğini anladı.
Yoldaşlarını kırdırmamak için teslim olmak üzere muahede yapmak istedi.
O günlerde Kale’yi kuşatan askerlerin başında, Hamza Bey yerine Thyatira’da Cüneyt oğlu Kurt Hasan’ı tutsak alan II.Murat’ın kumandanı Halil Yahşi Bey vardı.
Cüneyt Bey ona haber göndererek, şayet idam edilmeyip kendisi Padişah II.Murat’a götürülürse teslim olacağını, Kale’yi teslim edeceğini bildirdi.
Halil Yahşi yeminle teminat verince, Cüneyt Bey kardeşi Beyazıt’la birlikte teslim oldu.
***
Ancak Osmanlı Ordusunun İpsili’deki karar vericisi Hamza Bey idi. Bu gelişmeler olurken Ayasuluk/Efes’teydi. Geri döndü.
Halil Yahşi’nin Cüneyt Bey’in sağ kalması ve Padişah götürülmesi kararını tanımadı.
Günlerdir uykusuz kalan Cüneyt Bey kendisi için kurulmuş çadırda derin bir uykuya dalmışken, Hamza Bey gönderdiği dört cellatla İzmiroğlu’nun başını ezdirdi. Kardeşi Beyazıt’ın da başını kestiler.
Hamza Bey Trakya’da onu vefattan kurtaran Cüneyt Bey’e acımamıştı.
İzmiroğlu’nun merhameti onda yoktu. Ağabeyi Amasyalı Beyazıt Paşa’yı öldürttüğü için gözünü kin bürümüştü tahminen.
Ya da buyruk kuluydu. Verilen buyruğu uyguluyordu.
Emir merhamet dinlemiyordu!
Bununla birlikte Osmanlı Devleti de çok kinliydi, ailesi ile birlikte onunla savaşan Cüneyt Bey’e.
Evlatlarını, torunlarını, soydan gelen küçük çocukları da öldürdüler.
Başlarını bir çuvala koyarak Padişah’a gönderdiler.
Padişah II.Murat da Gelibolu’ya adamlarını göndererek orada mahpusta tutulan Cüneyt’in oğlu Kurt’u ve kardeşi Hamza’yı öldürttü (1425-1426).
İzmiroğlu Cüneyt Bey’in soyunu yeryüzünden sildiler.
Ancak bu dünya Cüneyt Bey’i katleden Hamza Bey’e de kalmayacaktı.
II.Murat’tan sonra padişah olan oğlu Fatih Sultan Mehmed 1462 yılında Eflak’a (Romanya’da bir bölge) bir heyet göndermiş, Voyvoda Vlad Tepeş (Kazıklı Voyvoda) heyetin öteki üyeleriyle birlikte Hamza Bey’i de öldürmüştü.
(Hamza Bey Türbesi-Bursa)
***
Aslında bütün bu arbede; o zamanki toplumsal-ekonomik nizam bağlamında, Anadolu’da yaratılan bedellere; ziraî, sanatsal, ticari gelirlere, doğal kaynaklara el koymak içindi.
Türkmen Beyefendileri, zapt edilen topraklara yerleşmiş köylünün, bir kısmını onlara ve başlarına koydukları sadık adamlarına bırakarak, ürettiği esere el koyuyordu.
Kentlere yerleşmiş esnafa, doğu ile batı ortasında dolaşan tüccarlara yüklenen vergilere sahip olmak, paylaşılmak istenmeyen değerli bir kardı.
Ayrıca Avrupa’da fethedilen yerlerden zorla alınan ganimetler, Hristiyan beyefendilere ödetilen yıllık haraçlar sistemin bir kesimiydi.
Adalet dinî bilgiler temel alınarak sağlanıyor, asayiş ve güvenlik kolluk gücüyle, asker eliyle sağlanıyordu.
Bütün bu yaşananlar, akan epey kan bunun içindi.
Tabii ki o çağda bu durum, daha evvel Bizans’ta ve Avrupa’da da değişik biçimlerle böyleydi.
Türklerin Anadolu’ya yerleşmesiyle kurulan Beylikleri buyruğu altına zorla toplayan Osmanlı bir yandan bu topraklarda Türk birliğini sağlarken başka yandan da çeşitli kimlikteki halkın emeğinin ve üretiminin sahibi oluyordu.
Bu birlik sağlama sürecinde kurulan güçlü Devlet’in bütün bu sistemi sürdürme yeteneği ve mahareti, despotluk dahil uzun yıllar Osmanlı’nın ayakta kalma nedeni oldu.
***
Bu süreçte alışılmış ki İzmiroğlu Cüneyt Bey üzere bu akışa uymak, Osmanlının buyruğu altına girmek istemeyenler de çıktı.
Cüneyt Bey’in farkı, tıpkı devirde eşitlikçi ve ortaklaşacı dostlarının kısa müddette ezilmesine rağmen başını dik tutabilmesi, isyanını uzun mühlet sürdürebilmesiydi.
Cesurluğu, ataklığı, örgütçülüğü; aile birlikteliğini ve toplumsal dayanışmayı sağlayabilmesi, ileri atılma ve geri çekilme üzere politik hareketleri ustalıkla yapılabilmesi çok dikkat alımlı ferdi özellikleriydi.
Osmanlıyı “tavşan”, kendini “kurt”a benzetecek kadar dik kelamlı ve özgüvenliydi.
Hatta bu deyişte halk türküleri vardı.
Uzun soluklu bir başkaldırıydı, boyun eğmemekti bu tutum!
Özlemi, İzmir ve etrafındaki topraklarda bağımsız ve özgür yaşamaktı.
Osmanlı Devleti ve onun tarihçileri Cüneyt Bey’i hiç sevmedi.
Çünkü o aksiyonlarıyla daima Osmanlı buyurganlığına karşı gelmişti.
Ama “O” Batı Anadolu topraklarında onurla, her şartta uğraş ederek yaşadı ve bu dünyadan ayrıldı.
İzmiroğlu ismiyle İzmir’in büyük güçlere karşı baş tuttuğunu, tutabileceğini göstererek!
Özgürlük ve bağımsızlık: Ne hoş kavramlar.
Selam olsun İzmiroğlu Cüneyt Bey’e!
(Kaynaklar: Mikhail Doukas: Bizan Tarihi: ÇevV.Mirmiroğlu /// Mikhail Doukas: Tarih, Anadolu ve Rumeli Çev: Bilge Umar /// Halil İnalcık: Cüneyt Bey /// Levent Kayapınar ve Feridun Emercan: İslam Ansiklopedisi /// Murat Adak: İzmiroğlu Cüneyt Beyin hayatı, kişiliği ve çabaları /// Mustafa Üzel: İzmiroğlu Cüney Bey /// Ramazan Altınay: Beylikler periyodunda trajik bir evlilik)
Sefa Taşkın
03.01.2025
Karşıyaka/İzmir
