UNESCO Dünya Mirası Listesi’nde yer alan Neolitik yerleşim merkezi Çatalhöyük’te, toplumsal örgütlenmeye dair çarpıcı bir arkeogenetik çalışma yayımlandı.
Arkeolog Ian Hodder’ın öncülüğündeki Çatalhöyük Araştırma Projesi kapsamında, Hacettepe Üniversitesi Antropoloji Bölümü’nden Dr. Öğr. Üyesi Füsun Özer, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Biyolojik Bilimler Bölümü’nden Prof. Dr. Mehmet Somel ve tıpkı kısımdan Dr. Eren Yüncü’nün başyazarlığını üstlendiği grup, 400’e yakın bireyin iskelet kalıntılarını tahlil etti.
Dünyada önde gelen bilimsel yayınlardan Science mecmuasında yayımlanan araştırmalarında bilim insanları, bu genetik tahliller sayesinde ‘bireyler ortasındaki soy ilişkilerinin toplumsal yapıyı nasıl şekillendirdiğine’ dair değerli çıkarımlar elde ettiler.
KADIN MERKEZLİ TOPLUMSAL DÜZEN
Araştırma grubuna nazaran, tıpkı konutun altına gömülen bireylerin birçok anne üzerinden birbiriyle akrabaydı. Yani meskende kalan bireyler, çoğunlukla bayanlar ve onların çocuklarıydı. Bu durum, erkeklerin büyüdükten sonra aile konutundan ayrıldığını, bayanların ise kaldığını düşündürüyor.
Bilimsel literatürde bu cins toplumlara ‘matrilokal’ toplumlar deniyor. Yani evlilik sonrası çiftler, erkeğin değil bayanın ailesiyle birlikte yaşıyor. Bu, günümüzde pek yaygın olmayan lakin tarihi örnekleri bulunan bir toplumsal sistem.
Araştırma grubu, bulguların anaerkil (kadın egemen) bir yapıdan fazla, kadın merkezli bir toplumsal organizasyona işaret ettiğini vurgulayarak, “Çatalhöyük’ü bir anaerkil (kadın egemen) toplum olarak nitelemek şimdi mümkün değil, fakat bayanların toplumsal yapının merkezinde olduğunu söyleyebiliriz” dedi.
MEZARLAR ÜZERİNDEN BAYANIN ROLÜ
Bölgede birinci hafriyat araştırmasını yapan arkeolog James Mellaart, bulunan bayan figürleri ve çeşitli objelerden yola çıkarak, ‘kadınların toplumda değerli bir yere sahip olduğunu’ öne sürmüştü.
IFL Science tanınan bilim portalında yer alan bir habere nazaran, Çatalhöyük’te bu görüşü destekleyen öbür bulgular da var. Arkeolojik bilgiler de bu bayan merkezli yapıyı destekliyor.
Örneğin, hafriyatlarda sıkça bulunan bayan figürleri, toplumun bayanlara atfettiği sembolik bedeli gösteriyor olabilir. Ayrıyeten, gömülerde kız çocuklarına erkek çocuklara nazaran daha fazla mezar eşyası bırakıldığı tespit edildi. Bu da toplumsal prestijde cinsiyete dayalı bir farklılık olduğunu düşündürüyor.
AVRUPA’DA DURUM FARKLI
Araştırma yalnızca Çatalhöyük ile sonlu değil. Araştırmacılar, bu yapının Anadolu’nun öteki Neolitik yerleşimlerinde de görülüp görülmediğini anlamak için yeni projeler yürütüyor. Böylelikle bayan merkezli yapının Çatalhöyük’e has mü yoksa daha yaygın bir toplumsal model mi olduğunun belirlenmesi amaçlanıyor.
Öte yandan, birebir periyotta Avrupa’nın birtakım bölgelerinde durum aksine işliyor: Orada bayanlar konuttan ayrılıyor, erkekler kalıyor. Bu farklılık, toplumsal örgütlenmenin kültürel ve coğrafik olarak nasıl çeşitlendiğini de ortaya koyuyor. Bu farklılığa dair araştırmacılar şu yorumu yaptılar:
Asya’da, Çatalhöyük’ten daha küçük ve daha kapalı yapıda olsalar da, birtakım bayan merkezli toplulukların varlığı gözlemlendi. Tarım topluluklarının Anadolu’dan Avrupa’ya yayıldığını biliyoruz. Fakat toplumsal örgütlenmenin ve akrabalık kurallarının nasıl değiştiğini, bu değişimin ne vakit ve neden gerçekleştiğini kesin olarak ortaya koymak şu an için sıkıntı.
ARKEOGENETİKTE BİR DÖNÜM NOKTASI
Çalışmada, sıcak ve kuru iklimlerde bile DNA’yı koruyabilen petroz kemikleri kullanılarak data elde edildi. Bu sayede hem genetik tahlillerin kapsamı genişledi hem de Anadolu’nun Neolitik devrine dair bugüne kadar yapılan en kapsamlı arkeogenetik çalışmalardan biri ortaya çıktı.
Bu araştırma, yalnızca geçmişe ışık tutmakla kalmıyor, birebir vakitte toplumsal cinsiyet rolleri, aile yapısı ve kültürel çeşitlilik üzere mevzularda bugünkü tartışmaları da tarihi bir perspektifle zenginleştiriyor. Araştırmacılar, gelecek araştırmalara dair planlarını şu sözlerle aktardı:
Çatalhöyük’te gözlemlediğimiz toplumsal yapının diğer yerleşimlerde de bulunup bulunmadığını anlamaya yönelik yeni projeler üzerinde çalışmaktayız. Böylelikle, Çatalhöyük’te gözlediğimiz toplumsal yapının Neolitik periyot Anadolu’sunda ne kadar yaygın olduğunu araştırmayı hedefliyoruz.
Beyza Gündüz
